Ontologia spekulatywna (On2)
Ontologia spekulatywna rozwinęła się w XVIII wieku w Niemczech. Charakteryzuje się dużym stopniem uteoretycznienia, bez konieczności potwierdzania przez dane empiryczne.
Według Christiana Wolffa ontologia określa dedukcyjnie (na mocy praw logiki) własności bytu, wyprowadzając je z apriorycznych (przyjmowanych z góry) zasad:
(1) zasady sprzeczności –
żaden przedmiot nie może zarazem mieć i nie mieć tej samej cechy oraz
(2) zasady racji dostatecznej –
wszystko ma swoją rację, przyczynę lub cel, na podstawie których może zostać wyjaśnione.
Ontologia częścią metafizyki
Ontologia w systemie filozoficznym Wolffa stanowi część metafizyki, do której zaliczał także kosmologię, psychologię i teologię racjonalną. Zajmowały się one poszczególnymi rodzajami bytu.
Ontologia spekulatywna upowszechniła się w XVIII wieku w Niemczech.
Przeciwko niej wystąpił Immanuel Kant (1724–1804), który twierdził, że
- tego rodzaju ontologia (filozofia spekulatywna uprawiana w taki sposób, jak dotąd) nie jest możliwa jako nauka; jest nauką wydumaną, która nie niesie rzetelnej wiedzy o świecie.
- Zdaniem Kanta o „rzeczach samych w sobie” (rzeczach jako takich) bez odniesienia do podmiotu poznającego, nie można mówić.
- Przedmiot poznania jest konstrukcją podmiotu.
- Postulował istnienie noumenów, czyli rzeczy takich, jakie są same w sobie, ale to, co noumenalne, leży poza zasięgiem narzucanych przez umysł form czasu, przestrzeni i przyczynowości, a zatem jest niepoznawalne.
W XIX stuleciu dominowało przekonanie, że podstawą filozofii nie jest ontologia lecz teoria poznania.
Także według Georga W.F. Hegla (1770–1831) nie istnieje ontologia jako odrębna nauka o bycie.
Renesans ontologii
Renesans ontologii nastąpił pod koniec XIX wieku dzięki kilku kierunkom filozoficznym. Jednym z nich był
neotomizm,
który ujął filozofię w następujący sposób (Schemat poniżej).
Innym kierunkiem, który doprowadził do odrodzenia ontologii była
fenomenologia
stworzona przez niemieckiego filozofa Edmunda Husserla (1859–1938).
Według fenomenologii filozofia dociera do „istoty rzeczy” za pomocą swoistych dla siebie metod
- wglądu w istotę (oglądu ejdetycznego) oraz
- redukcji fenomenologicznej.
Obok bytu realnego – składającego się z rzeczy istniejących w czasie i przestrzeni –
istnieje byt idealny w dwojakiej postaci: w postaci istot oraz wartości.
Trzecim kierunkiem, który doprowadził do odrodzenia ontologii był
egzystencjalizm.
Skupił on swe rozważania na bycie ontologicznym, jakim jest jednostka ludzka, łącząc w ten sposób ściśle ontologię z filozofią człowieka.
Według Martina Heideggera (1889–1976), jednego z twórców tego kierunku, głównym przedmiotem ontologii fundamentalnej nie jest byt w ogóle, lecz byt ludzki (Dasein), sens bytu ludzkiego.
Ontologia fundamentalna podkreśla skończoność bytu ludzkiego, jego „skierowanie ku śmierci”.
Dasein („byt tutaj”) podkreśla czasowość, skończoność, zawsze sobie uświadamianą przez człowieka, w odróżnieniu od zwykłego bytu (Sein) innych przedmiotów, które sobie swego istnienia oraz swej czasowości i skończoności nie uświadamiają. Prawdziwą egzystencją (Existenz) jest tylko istnienie człowieka.
Drugim wybitnym przedstawicielem egzystencjalizmu był Jean-P. Sartre (1905–198o).
Sartre odróżniał dwa rodzaje bytów:
- byt ludzki – „byt dla siebie”
- byt pozaludzki – „byt w sobie”.
Zdaniem Sartre’a życie człowieka – inaczej niż w religii – nie ma z góry ustalonego sensu czy celu.
Człowiek rodzi się przypadkowo, jest przypadkowo „rzucony” w ten świat jako istota maksymalnie wolna.
To jednostka sama określa swój system wartości, swe cele, do których dąży; jednostka „jest wolna, że aż zniewolona”, jest „skazana na wolność”.
Człowiek w tej sytuacji musi sam dokonywać wyboru, nie mając w niczym oparcia ani odniesienia.
Nie istniej bowiem obiektywny, niezależny od człowieka (np. Boski) kodeks moralny.
Całkiem odmiennie niż Sartre (egzystencjalista ateistyczny) sprawę ujmują
egzystencjaliści chrześcijańscy, np. Søren Kierkegaard (1813–1855) oraz Karl Jaspers (1883–1969).
Według nich człowiek wprawdzie sam tworzy swą istotę, ale ma się czym kierować –
„drogowskazem jest dlań dekalog”.
Nicolai Hartmann
Za ostatniego przedstawiciela ontologii spekulatywnej uznaje się Nicolaia Hartmanna (1882–1950), reprezentującego postawę przejściową od ontologii spekulatywnej do ontologii naukowej. Hartmann krytykuje ontologię uprawianą dotychczas apriorycznie. Chce rozwijać ontologię na podstawie doświadczenia, aposteriorycznie oraz indukcyjnie.
Hartmann rozróżniał byt realny i byt idealny.
Jego zdaniem istnieją 4 szczeble bytu realnego:
- fizyczny
- biologiczny
- psychiczny i
- duchowy.
W bycie idealnym wyróżniał:
- dziedzinę matematyki oraz
- dziedzinę wartości.
Byty idealne istnieją niezależnie od człowieka (od podmiotu poznającego). Była to ontologia w dużym stopniu spekulatywna, ale stanowiła krok w kierunku ontologii naukowej.
Ilustracje
Christian Wolff – źródło: Wikimedia Commons