Substancja, atrybut, akcydens – definicje Kartezjusza

Obrazek: Arystoteles naucza Aleksandra Wielkiego

Substancja, atrybut, akcydens – to trzy ważne pojęcia, którymi filozofowie posługują się po dzień dzisiejszy, zdefiniowane przez Kartezjusza, zwanego ojcem filozofii nowożytnej. Pojęcie substancji do filozofii wprowadził Arystoteles.

Substancja

Pojęcie substancji zostało wprowadzone przez Arystotelesa (384–322 r. p.n.e.). Rozpatruje substancję zmysłową, bo ta jest dostępna poznaniu. W jego ujęciu substancja to zarówno materia jak i forma, jak i złożenie materii i formy. Czyli w jednym sensie substancja jest formą, czyli wewnętrzną naturą rzeczy, wewnętrzną istotą, czyli tym, czym rzeczy są. W innym sensie substancją będzie materia, ponieważ jest istotna dla ukonstytuowania rzeczy. A ponieważ i materia i forma jest substancją, to także złożenie materii i formy (synolon) jest substancją.

Stagiryta podaje konieczne cechy substancji. Substancją nazywa to, co nie tkwi w czymś innym i nie jest orzekane o czymś innym, co może istnieć samodzielnie i jest określone, a także jest wewnętrznie jednolite. Ponadto substancją jest to, co jest aktem lub jest w akcie (czyli zaktualizowaniem materii przez formę). Materia jest „możnością” (przyjęcia „formy”), a forma jest zaktualizowaniem tej możności¹.

Według Kartezjusza substancja, to byt samoistny, to znaczy taki, który dla swego istnienia nie potrzebuje istnienia innych bytów, a dla swego pomyślenia nie potrzebuje pomyślenia innych bytów – głosi Kartezjusz. Jest to filozoficzne pojmowanie substancji, gdyż potocznie przez substancję rozumie się rozmaite rodzaje materii, na przykład substancjami nazywa się ziemię, wodę, powietrze itp.

W świecie istnieją według niego jedynie dwie substancje:

substancja materialna, czyli materia oraz
substancja duchowa, czyli duch

Atrybut

to cecha powszechna i konieczna dla danej substancji, to znaczy taka, bez której substancja nigdy nie występuje.

Według Kartezjusza każda z dwu substancji posiada jeden atrybut.

Atrybutem materii jest

rozciągłość

co oznacza, że wszystkie obiekty materialne (ciała) są rozciągłe.

Oznacza to, że każdy przedmiot materialny zwany zazwyczaj rzeczą, posiada trzy wymiary:

Miara

długość
szerokość
wysokość.

Natomiast atrybutem ducha jest

świadomość

czyli zdolność do myślenia, co znaczy, że wszystkie duchy są świadome.

Znaczy to, że są zdolne do myślenia, która sprawia, że są świadome własnego istnienia, czyli posiadają samoświadomość.

Akcydens

Wszystkie pozostałe cechy materii oraz ducha nie są uniwersalne, to znaczy nie przysługują ani wszystkim ciałom, ani wszystkim duszom. Kartezjusz nazywa je cechami przypadkowymi, czyli akcydensami.

Na przykład kolory, kształty, dźwięki są akcydensami materii. Rozmaite bowiem rodzaje materii mają różne barwy, różne kształty, niektóre wydają określone dźwięki, inne – nie. Akcydensy zatem nie wchodzą w skład definicji danej substancji, w tym wypadku – materii.

Według Kartezjusza istnieją dwie substancje oraz dwa atrybuty, a także wielka ilość akcydensów przysługujących każdej substancji. Ta dualność ujmowania świata wyjaśnia, dlaczego Kartezjusza nazywa się dualistą.