Immanuel Kant – filozofia krytyczna. "Przewrót kopernikański"

Obrazek: Dom Immanuela Kanta w 1842 r., w Królewcu, obecnie Kaliningrad.
Immanuel Kant – filozofia krytyczna , to pierwszy wpis dotyczący filozofii największego myśliciela czasów nowożytnych. Może powinnam zacząć od biografii, która jest tak ciekawa, jak ważna i jednocześnie trudna jest jego filozofia. W kolejnych wpisach spróbuję przybliżyć filozofię Kanta, a także podać trochę informacji o nim samym i jego życiu.

Immanuel Kant – twórca filozofii krytycznej

Immanuel Kant urodził się w Królewcu 22 kwietnia 1724 r. Jego przodkowie pochodzili ze Szkocji, skąd przez Kłajpedę przywędrowali w poprzednim wieku do Prus Wschodnich. Część rodziny osiedliła się w Szwecji, część pozostała w Kłajpedzie, natomiast ojciec Immanuela, Johann Georg Kant, przeniósł się do Królewca. (Ówczesna nazwa to Königsberg, a obecnie Kaliningrad). Niektórzy badacze twierdzą, że antenaci Kanta pisali nazwisko przez „c” (Cant) i dopiero ojciec je zmienił.

Ojciec, z zawodu rymarz, ożenił się z córką rękodzielnika Anną Reginą Reuter, osobą niezwykle pobożną i mądrą. Z dziewięciorga potomstwa czworo zmarło we wczesnym wieku, przy życiu zostało tylko pięcioro: Immanuel (jako czwarte dziecko), jego starsza siostra, a z młodszych, dwie siostry i brat.

Immanuel był chorowitym i słabej kondycji dzieckiem, co jednak nie przeszkodziło mu w wieku ośmiu lat podjąć naukę w gimnazjum. Wcześniej przez 2 lata uczęszczał do szkoły elementarnej (Hospitalschule) na przedmieściach Królewca, gdzie w bardzo skromnych warunkach mieszkała jego rodzina.

Immanuel Kant twierdził, że celem filozofii nie jest wcale poszerzanie naszej wiedzy o świecie, lecz pogłębianie naszej wiedzy o człowieku. Sformułował główne problemy, jakie stoją przed filozofią krytyczną i ujął je w formie trzech pytań:

co mogę wiedzieć? (teoria poznania)
co powinienem czynić? (etyka)
czego mogę się spodziewać? (estetyka)

(1) – jest to pytanie o możliwości poznawcze ludzkiego intelektu
(2) – to pytanie o normy moralnego postępowania
(3) – pytanie o zasadę, która wyznacza oczekiwanie tego, co się człowiekowi podoba

Te trzy pytania Kant zawarł w swoich trzech „krytykach”. Są to:

(1) Krytyka czystego rozumu
(2) Krytyka praktycznego rozumu
(3) Krytyka władzy sądzenia

W pierwszej (1), Kant analizuje wiedzę i wyznacza jej granicę.
Druga (2) formułuje teorię moralności.
Trzecia (3) omawia podstawy i kryteria ocen przyrody i dzieł sztuki.

„Krytyka czystego rozumu”

Poniżej zacytuję dłuższy fragment, w którym Kant przedstawia zadanie, jakiego podjął się w pierwszym dziele. I do czego rzeczywiście jego „krytyka” się odnosi.

Krytyka nie przeciwstawia się dogmatycznemu postępowaniu rozumu w jego czystym poznaniu jako nauce (nauka musi bowiem być zawsze dogmatyczna, tzn. musi wyprowadzać ścisłe dowody z niewątpliwych naczelnych zasad a priori), przeciwstawia się ona natomiast dogmatyzmowi, tzn. uroszczeniu, że można w badaniach posuwać się naprzód wyłącznie przy pomocy czystego (filozoficznego) poznania [wyprowadzanego] z pojęć [a postępującego] wedle zasad od dawna używanych przez rozum, a bez zbadania [ich] rodzaju i prawa, na mocy których rozum do nich doszedł.

Dogmatyzm jest więc dogmatycznym postępowaniem czystego rozumu bez uprzedniej krytyki jego własnej władzy. To przeciwstawienie nie ma więc przemawiać na rzecz gadatliwej płytkości, występującej pod nieprawnie sobie przywłaszczonym mianem popularności, ani tym mniej na rzecz sceptycyzmu, który krótko załatwia się z całą metafizyką. Przeciwnie, krytyka jest niezbędnym przygotowaniem do krzewienia gruntownej metafizyki jako nauki, która winna być z koniecznością opracowywana dogmatycznie i systematycznie wedle najściślejszych wymogów, a więc w sposób szkolny (a nie popularny)¹.

Jego krytyka czystego rozumu nie oznacza potępienia rozumu, lecz

krytykę samej władzy rozumu w ogóle w odniesieniu do wszelkich poznań, do których by rozum mógł dążyć niezależnie od wszelkiego doświadczenia, a więc rozstrzygnięcie możliwości lub niemożliwości metafizyki w ogóle i określenie zarówno jej źródeł, jak i jej zakresu i granic, wszystko to jednak na podstawie zasad naczelnych².

Jak trzeba uprawiać metafizykę

Mianowicie przez:

prawidłowe stwierdzenie zasad,
wyraźne określenie pojęć,
ścisłość dowodów,
„zapobieżenie śmiałym skokom w rozumowaniu”

będzie „można przyswoić sobie bezpieczne postępowanie w nauce”³. Czyli według metody słynnego filozofa niemieckiego Christiana Wolfa. Niestety, ubolewa Kant, nie wziął on pod uwagę tego, że najpierw trzeba zorganizować pracę przez „poddanie krytyce samego narządu, mianowicie czystego rozumu”. Było to zaniedbanie nie tylko jego, co całej wcześniejszej filozofii. Kant jednocześnie przestrzega, że ci, którzy odrzucą metodologię Wolfa, „a zarazem i postępowanie krytyki czystego rozumu, nie mogą mieć nic innego na myśli, jak w ogóle odrzucenie więzów nauki i zamienienie pracy w zabawę, pewności w mniemanie, a filozofii w filodoksję”⁴.

„Rewolucja kopernikańska”

Bitwa o metafizykę

Królewiecki filozof proponuje dokonać rewolucji w sposobie myślenia, mającej na celu stworzenie metafizyki, która uzyskałaby rangę nauki. Metafizyka tego rodzaju musi – podobnie jak nauka (nauki szczegółowe) – być oparta na doświadczeniu. W przeciwnym wypadku pozostanie nadal metafizyką o charakterze spekulatywnym. Ale jak to uczynić? Metafizyka, jak wynika z samej nazwy (meta – poza) leży poza fizyką, poza doświadczeniem przyrodniczym.

Kant przeprowadza pewnego rodzaju eksperyment myślowy: badania kieruje na podmiot filozofujący. Swój zwrot do podmiotu filozof określał „przełomem kopernikańskim” lub „rewolucją kopernikańską”. W „Krytyce czystego rozumu” nie tylko przezwycięża racjonalizm, empiryzm i sceptycyzm, lecz przede wszystkim ugruntowuje on nową pozycję podmiotu wobec przedmiotu.

Dotychczas przyjmowano, że wszelkie nasze poznanie musi się dostosowywać do przedmiotów. Lecz wszelkie próby, by o nich przy pomocy pojęć orzec coś, co by rozszerzyło poznanie nasze, obracały się przy tym założeniu wniwecz. Spróbujmyż więc raz, czy się nam lepiej nie powiedzie przy rozwiązywaniu zadań metafizyki, jeżeli przyjmiemy, że to przedmioty muszą się dostosowywać do naszego poznania. Zgadza się to już lepiej z wymaganą możliwością poznania ich a priori, które ma coś ustalić o przedmiotach, zanim nam one są dane⁵.

W poznaniu metafizycznym nie można ograniczać się jedynie do oglądania przedmiotów, ponieważ już samo doświadczenie jest „poznaniem domagającym się udziału intelektu, którego prawidło muszę w sobie założyć, zanim jeszcze dane mi są przedmioty, a więc a priori”⁶.

Dlaczego Kant nazwał swoje dokonania „przewrotem kopernikańskim”?

Rewolucja w sposobie myślenia u Kanta polega na tym, że odrzuca on zarówno (czysty) racjonalizm, jak i (czysty) empiryzm. Czyste idee rozumu istnieją tylko jako służebne w stosunku do doświadczenia. Zatem racjonalizm, jako taki, zostaje odrzucony. Jednak poznanie nie opiera się wyłącznie na doświadczeniu. Chociaż – jak mówi Kant – „wszelkie nasze poznanie rozpoczyna się wraz z doświadczeniem, to przecież nie całe poznanie wypływa właśnie dlatego z doświadczenia”⁷.

Obiektywne poznanie, konieczne i powszechne nie leży po stronie przedmiotów, lecz zawdzięcza je poznającemu podmiotowi. Esencja „rewolucji kopernikańskiej” Kanta tkwi w tym, że przedmioty nie pokazują się same obiektywnemu poznaniu, ale to podmiot poznający powinien spowodować, że wystąpią one jako zjawiska. Dlatego nie należy ich uważać za istniejące obiektywne rzeczy, lecz za zjawiska.

Niekiedy uważa się, że filozof uczynił analogię swoich dokonań do dzieła Mikołaja Kopernika. Tak, jak Kopernik „postawił” w centrum układu planetarnego Słońce, tak Kant „postawił” w centrum poznania poznający podmiot.

Innym razem, badacze mówią, że Kant miał też na myśli rewolucję w nauce, w poznaniu naukowym. Nie wystarczają dane zmysłowe, obserwacje, lecz powinny być poprzedzone oraz uporządkowane i zinterpretowane za pomocą rozumu. Dane zmysłowe posłużyły niegdyś do stworzenia układu geocentrycznego, który właśnie został obalony przez Kopernika. Kant, nawiązując do Kopernika, próbuje zrobić to samo w metafizyce. „Jeżeli oglądanie przedmiotów musiałoby się stosować do ich własności, to nie rozumiem, jak można by o nich cokolwiek wiedzieć a priori, jeżeli natomiast przedmiot jako obiekt zmysłów stosuje się do własności naszej zdolności oglądania, to mogę sobie całkiem dobrze przedstawić tę możliwość”⁸.

****************************************************************************************

Dom Kanta

Dom Kanta, ten na rysunku z 1844 r. (powyżej) zupełnie nie przypomina budynku przedstawionego na obrazku wyróżniającym. Oba wizerunki dzielą tylko 2 lata. Należy przypuszczać, że ten na górze strony, z 1842 r., jest nieprawdziwy. Trzeba brać pod uwagę czasy oraz burzliwe koleje losów Królewca. Niestety brak jakichkolwiek bliższych informacji na ten temat. Budynek nie zachował się.

Jest jeszcze jeden budynek określany mianem „dom Kanta”, w którym jednak Kant mieszkał tylko 3 lata (od 1747 do 1750). Jako 23 letni młodzieniec w tym domu mieszkał i dawał lekcje dzieciom kaznodziei Daniela E. Anderscha. W tych czasach było to typowe zajęcie absolwentów uniwersyteckich. Budynek należał do pastora. Słabo udokumentowane archiwa wspominają o wielu miejscach zamieszkania młodego Kanta, zanim nabył sobie w późniejszym wieku dom.

Obecnie to miejscowość Wesołowka pod Kaliningradem w Rosji. Ruiny budynku są odwiedzane przez turystów. Jednak od lat stoi w takim stanie i otoczeniu.

Literatura

Höffe O., Immanuel Kant, PWN, 1995.
Kant I., Krytyka czystego rozumu, PWN, Warszawa 1957.
Kaczmarek S., Immanuel Kant. Portret filozofa, Wyd. Naukowe UAM, Poznań, 1995.
Kroński T., Kant, Wiedza Powszechna, Warszawa, 1966.
Kuderowicz Z., Kant, Wiedza Powszechna, Warszawa, 2000.

Ilustracje

Dom Immanuela Kanta w 1842 r. – źródło: Wikimedia Commons
Dom Kanta z 1844 r. (rys.) – źródło: Wikimedia Commons
Ruiny domu Kanta – źródło: Wikimedia Commons

Zob. też: Immanuel Kant – sądy syntetyczne a priori (2)