Eugenika niemiecka
Eugenika,  Eugenika niemiecka

Eugenika niemiecka – higiena ras (Rassenhygiene) (EuN3)

Obrazek: Proklamowanie Cesarstwa Niemieckiego (1871 r.)
Eugenika niemiecka – higiena ras (Rassenhygiene), to ideologia stworzona w celu zachowania „czystości rasy” i pozbycia się elementów zwyrodniałych. Za takie uznane były osoby chore, niedorozwinięte oraz narody uznane za niższe. Eugenika miała zapobiec postępującej degeneracji cywilizacji zachodniej, jaką wówczas, w XIX w., dostrzegano. Rasa nordycka uznana została za rasę najbardziej “czystą”, zdolną dokonać odnowy biologicznej i zahamować lawinowy wzrost degeneracji fizycznej i umysłowej.

Obrazek: Na podium: czołowa postać – cesarz Wilhelm I, po jego lewej – następca tronu Fryderyk, po prawej – wielki książę Fryderyk I Badeński; centralnie: w jasnym mundurze – Otto von Bismarck, premier Prus, rzecznik zjednoczenia Niemiec, kanclerz II Rzeszy (żelazny kanclerz), po jego prawej stronie – Helmuth von Moltke, generał i feldmarszałek, reformator armii pruskiej, a później armii cesarstwa niemieckiego.

 

 

W czasach nowożytnych kwestię eugeniki podjął wspierany przez Karola Darwina jego kuzyn, brytyjski arystokrata sir Francis Galton, który mniej więcej od roku 1865 rozpoczął badania nad opracowaniem nowej gałęzi wiedzy, opartej na założeniu dziedziczenia cech charakteru i uzdolnień.

 

 

Pytania o eugenikę i nazizm

Można postawić pytania:

  1. Dlaczego eugenika przybrała tak restrykcyjny charakter i Rassenhygiene stała się możliwa?
  2. Dlaczego ideologia nazistowska odniosła tak niebywały sukces w Niemczech?

W tym miejscu połączyłam pytanie o nazizm (ideologię Hitlera) z pytaniem o eugenikę. Powód jest jasny. Nazizm wykorzystał teorię eugeniczną i eugeniczne hasła w zdobywaniu poparcia i utrwalaniu władzy. Z kolei eugenika (niemiecka Rassenhygiene) otrzymała polityczne i insty­tucjonalne wsparcie ze strony nazizmu. Obie ideologie się nawzajem wspierały.

A dlaczego właśnie w Niemczech, w narodzie niemieckim, istniał szczególnie podatny grunt do rozwoju teorii eugenicznych? Wymienię tu m.in.:

  • aspiracje naro­du niemieckiego do dominacji w Europie (a nawet w świecie),
  • rasizm,
  • dominujący protestantyzm,
  • ruch volkistowski,
  • pangermanizm,
  • próby (i wiara w możliwość) stworzenia doskonalszej rasy ludzi (co było głównym celem eugeniki),
  • przezwycię­żanie za pomocą ideologii eugenicznej niekorzystnych nastrojów (a zatem nadanie eugenice ważnej roli)
  • oraz wykorzystanie eugeniki do konsolidacji społeczeństwa.

Podatny grunt dla rozwoju eugeniki

Idea eugeniczna pojawiła się w okresie, gdy Niemcy próbowały scalić, zespolić wszystkie państwa niemieckie w jeden wspólny organizm. Wprawdzie oficjalne polityczne zjednoczenie odbyło się w 1871 r., jednak pozostały odrębne interesy, różna mentalność, kultura. Ale to, co łączyło naród niemiecki, to były aspiracje do dominacji w Europie (a nawet na świecie). Niemcy bowiem postrzegali siebie jako rasę wyższą, lepszą od innych narodów, byli bowiem przekonani, że są “spadkobiercami” Cesarstwa Rzymskiego. Mniej więcej do końca średniowiecza używali nazwy Święte Cesarstwo Rzymskie. Później, rdzenne terytoria oraz te, które uważali za swoje strefy wpływów, wprawdzie nieoficjalnie, nazywali – Świętym Cesarstwem Rzymskim Narodu Niemieckiego.

Eugenika niemiecka
Cesarstwo Niemieckie (1871–1918)

Ten duch narodu niemieckiego, o którym intelektualiści niemieccy wiele mówili, a który przejawiał się w przeświadczeniu o wyjątkowości narodu niemieckiego – jego pochodzeniu i misji dziejowych – był umiejętnie podsycany przez twórców eugeniki oraz aktywistów społecznych i politycznych. Wiara w wyższość narodu niemieckiego (w szczególności nordyków) była powszechna i nieudawana. Z przekonania o wyższości rasy nordyckiej wypływał „naturalny”, eugeniczny rasizm i pogarda dla słabszych. Eugenika miała za zadanie “wyłapać” tych słabszych i poddać ich procedurom eugenicznym.

Stworzenie ludzi doskonalszych, którzy mogliby stanowić awangardę Europy i docelowo – świata, miało służyć dowartościowaniu niemieckiej dumy narodowej. W grę wchodziła także perspektywa prowadzenia wojen – a więc zapotrzebowanie na ludzi (mężczyzn) silnych, zdrowych, zdolnych walczyć i wygrywać. Takich “bohaterów” miało zapewnić eugeniczne potomstwo pochodzące z „hodowli” ludzi (eugenika pozytywna).

Eugenika miała pomóc w przezwyciężaniu niekorzystnych nastrojów, kompleksów, marazmu, które pojawiły się w wyniku prowadzonych wojen. Szczególnie dotkliwe dla Niemców okazały się zniszczenia po przegranej I wojnie światowej oraz reparacje wojenne. Niemcy nie akceptowali również przemian politycznych i postępującego kryzysu gospodarczego, pogłębionego z uwagi na reparacje wojenne. Eugenika miała stanowić instrument w konsolidowaniu społeczeństwa – obywateli niemieckich wokół nowych idei. W opinii społeczników i polityków dawały one realną nadzieję na odnowę narodu niemieckiego.

Błyskotliwy rozwój eugeniki instytucjonalnej

Na terenie Niemiec eugeniczny paradygmat, eugeniczne myślenie, przejawiało się i obowiązywało właściwie wszędzie. Było obecne w akademickim nauczaniu (głównie w medycynie), w polityce (zwłaszcza w polityce społecznej), w literaturze i prasie. Przeniknęło nawet do życia prywatnego. Eugenika rozwinęła się w Niemczech jeszcze pod koniec XIX wieku, i natychmiast zyskała uznanie i rozgłos. Wpisywała się bowiem w wielkoniemiecki szowinizm, polegający przede wszystkim na demonstrowaniu nienawiści do narodów uznawanych za wrogie – przede wszystkim Żydów, Cyganów oraz Słowian.

Na początku XX wieku działały już towarzystwa eugeniczne oraz prowadzona była szeroko zakrojona i intensywna eugeniczna propaganda. Celem tej propagandy było dotarcie do każdego Niemca. Oprócz artykułów w czasopismach i rozprowadzanych broszurach, organizowano wykłady i pogadanki, wystawy i lekcje poglądowe. Specjalnie przeszkolone grupy jeździły od miasta do miasta i od wsi do wsi, aby zapoznać społeczeństwo z nowymi eugenicznymi zasadami. Aktywiści przekonywali, że zasady te powinny być wprowadzone i obowiązkowe, żeby rasa nordycka nie upadła, a stawała się coraz potężniejsza.

Polityka demograficzna po I wojnie światowej

Eugenika niemiecka
Okładka Mein Kampf, wydanie z 1943 r. w jednym tomie. Pierwotnie praca wydana była w dwóch częściach, w 1925 i 1927 r.

Myśl eugeniczna, w szczególności koncepcje rodzimej higieny ras, ukształtowały poglądy twórców ideologii nazistowskiej. Następnie, determinowały w znaczącej mierze całą politykę Trzeciej Rzeszy. Adolf Hitler (kanclerz Rzeszy), od początku swej działalności politycznej propagował koncepcje eugeniczne w swych licznych wystąpieniach oraz w „Mein Kampf”. Inicjował również ustawodawstwo w tym zakresie, a nawet angażował się w konkretne działania. Idee eugeniczne były zgodne z jego osobistymi przekonaniami i jednocześnie kształtowały jego polityczne poglądy; pomagały mu również realizować inne jego zamierzenia. Hitler uważał, że nierówność jednostek i ras była jednym z praw natury.

Eugenicy brali również pod uwagę niebagatelne oszczędności budżetowe. Wyliczali kwoty jakie rząd wypłacał w postaci rent i zasiłków ludziom niezdolnym do pracy. Szczegółowo przedstawiali wydatki, jakie pochłaniają niepotrzebne – w ich opinii – przytułki i szpitale dla chorych psychicznie i umysłowo. Także jakiekolwiek wsparcie biednych i potrzebujących uważali za błędne, bowiem to są ci, którzy nie służą społeczeństwu, lecz wręcz przeciwnie. Na odbudowę państwa, na restrukturyzację, na reparacje wojenne i na prowadzenie nowych wojen potrzebne były duże pieniądze, a chorzy i ułomni stanowili pokaźne obciążenie budżetu. Chodziło tu o stosowanie zasad eugeniki negatywnej i zapobiegawczej.

Eugenika okazała się poręcznym narzędziem w procesie „oczyszczania rasy”. Pozwalała bezkarnie eliminować ludzi chorych, ułomnych, ale również wszystkie niewygodne dla reżimu osoby.

Polityka populacyjna w Trzeciej Rzeszy uzyskała duże poparcie rozmaitych wpływowych środowisk, m.in. naukowych, medycznych, oświatowych oraz Kościoła protestanckiego. Dominujący w Niemczech protestantyzm wspierał dążenia narodu do dominacji w Europie. Większość protestantów popierała eugenikę, niekiedy widząc w niej narzędzie do zwalczania katolicyzmu. Nastąpił nawet pewien nieformalny podział protestantów na dwa odłamy, jeden wspierający higienę ras i nazizm, drugi – dystansujący się wobec nowej polityki społecznej.

Trzeba przyznać, że wśród sporej części polityków europejskich Hitler miał sprzymierzeńców.

Wspierany był w wielu kwestiach polityki społecznej, demograficznej, eugenicznej, a także polityki zagranicznej. Największe poparcie płynęło ze strony partii faszystowskich i niektórych działaczy ruchu eugenicznego z różnych krajów europejskich oraz spoza Europy, głównie z USA i Japonii.

Ze smutkiem trzeba stwierdzić, że eugeniczna mentalność, to wciąż aktualny problem postrzegania i wartościowania ludzi przez pryzmat przynależności rasowej, narodowej, społecznej, ekonomicznej czy też ze względu na obszar geograficzny, który zamieszkują.

Uwaga

Zarówno w tym, jak i w następnych wpisach na temat eugeniki niemieckiej, podaję oryginalne pojęcia, terminy, nazwy itp., jakie wówczas stosowano. Uważam to za potrzebne z tego względu, aby oddać charakter myśli eugenicznej i klimat tamtych czasów. Zatem będą: Cyganie np., a nie Romowie, Murzyni, a nie ciemnoskórzy, element, a nie np. człowiek, osoba; “odpadki” narodu, “skundlenie” narodu; a także:  degenerat, debil, idiota, głupek, ślepy, kulawy itp.

Iva Kalina, 12.11.2018

Eugenikę niemiecką zamierzam przedstawić w kilku (kilkunastu?) wpisach. Jeśli interesuje cię ta tematyka, zob. już wpisane posty: Ernst Haeckel – “niemiecki buldog Darwina” oraz Ernst Haeckel – prekursor eugeniki niemieckiej, a także Wilhelm Schallmayer

Zob. też kategorię: Eugenika

Literatura
  • Black E., Wojna przeciw słabym. Eugenika i amerykańska kampania na rzecz stworzenia rasy panów, Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA S.A., Warszawa 2004.
  • Bullock A., Hitler. Studium tyranii, Wyd. Czytelnik, Warszawa 1975 oraz wydanie z 1997.
  • Fest J.C., Oblicze Trzeciej Rzeszy, Czytelnik, Warszawa 1970.
  • Gawin M., Rasa i nowoczesność, Wyd. Neriton, Inst. Historii PAN, Warszawa 2003.
  • Grodziński E., Filozofia Adolfa Hitlera w „Mein Kampf ”, Wyd. Ethos, Warszawa–Olsztyn 1992.
  • Gugenberger E., Czarni cudotwórcy, Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2004.
  • Günther H.F.K., The Racial Elements of European History, Metheuen & Company, London 1927.
  • Halban L., Problem kultury niemieckiej, „Znak”, 1946/1.
  • Hitler A., Mein Kampf, Hurst and Blackett LTD, London, New York, Melbourne 1939.
  • Krasuski J., Z dziejów niemieckiej myśli politycznej XIX i XX wieku. Eseje filozoficzno-historyczne, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1965.
  • Krasuski J., Historia Rzeszy Niemieckiej 1871–1945, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1971.
  • Mannheim K., Człowiek i społeczeństwo w dobie przebudowy, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1974.
  • Mosse G., Kryzys ideologii niemieckiej. Rodowód intelektualny III Rzeszy, Czytelnik, Warszawa 1972.
  • Skrzypek A., Historia społeczna Europy XIX i XX wieku, Wyd. Poznańskie, Poznań 2009.
  • Sugalska I., Eugenika. W poszukiwaniu istoty niemieckiego totalitaryzmu, Wyd. Naukowe Bogucki oraz PWN, Poznań 2015.
  • Uzarczyk K., Podstawy ideologiczne higieny ras i ich realizacja na przykładzie Śląska w latach 1924–1944, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2002.
  • Weber M., Etyka protestancka a duch kapitalizmu. Protestanckie „sekty” a duch kapitalizmu, Wyd. Aletheia, Warszawa 2010.
  • Weikart R., Deprawujący człowieczeństwo wpływ nowożytnej myśli Darwina, Marxa, Nietzschego oraz ich uczniów, 2008, http://www.heveliusforum.org/Artykuly/Weikart.
  • Weindling P., Health, Race and German Politics Between National Unification and Nazism 1870– 1945, University Press, Cambridge 1989.
Czasopisma
  • „Völkischer Beobachter”
  • „Archiv fur Rassen- und Gesellschaftsbiologie”
Ilustracje

Proklamowanie Cesarstwa Niemieckiego – źródło: Wikimedia Commons
Mapa Cesarstwa Niemieckiego – źródło: Wikimedia Commons