Wilhelm Schallmayer (EuN4)

Obrazek: Chiny – uprawy rolne. Wilhelm Schallmayer przebywał jakiś czas w tym ciekawym kraju i twierdził, że Chińczycy nie są wcale gorsi od rasy białej. 

Jednym z czołowych kontynuatorów Haeckela był jego uczeń, lekarz i uczony Wilhelm Schallmayer (1857–1919). Za początek zaangażowania Schallmayera w eugenikę można przyjąć jego pierwszą publikację z 1891 r. Był to krótki traktat O zagrażającym zwyrodnieniu fizycznym narodów cywilizowanych i upaństwowieniu stanu lekarskiego. Autor wyrażał w nim lęk o kondycję zwłaszcza cywilizacji zachodniej, a w szczególności narodu niemieckiego. Inny jego traktat – Dziedziczność i selekcja w historii życia narodów, z 1903 r. – stał się „podręcznikiem” dla pierwszej generacji eugeników. Dotarł do ogromnej liczby czytelników, a znaczne jego partie zostały przyjęte przez Niemieckie Towarzystwo Higieny Ras¹Sh.F. Weiss, Race Hygiene and National Efficiency: the Eugenics of Wilhelm Shallmayer, University of California Press, Berkeley, Los Angeles, London 1987, s. 3–4..

Początki eugeniczne Schallmayera

Wilhelm Schallmayer urodził się w skromnej rodzinie, jako najstarszy syn spośród jedenaściorga dzieci. W młodości zaciągnął się do wojska na okres jednego roku, ale z braku przydatności do wojska, został zwolniony. Następnie rozpoczął edukację w szkołach wyższych. Najpierw obrał studia prawnicze, później filozoficzne, ale ostatecznie przeniósł się na medycynę, którą ukończył pracą z zakresu psychiatrii. Specjalizował się w urologii i ginekologii. Jako lekarz praktykował w Chinach i wschodniej Azji. Był członkiem Ligi Monistów. Z przekonania był socjalistą oraz internacjonalistą. Dwukrotnie był żonaty; z drugiego związku miał dwoje dzieci. Jego mistrzem był Ernst Haeckel, darwinista i prekursor niemieckiej eugeniki.

W pierwszej rozprawie (O zagrażającym zwyrodnieniu…) Schallmayer uzasadniał powszechne wprowadzenie świadectw zdrowia dla celów eugenicznych. Zalecał kontrolowanie zawierania małżeństw, aby nie dopuścić do prokreacji ludzi uznanych za dysgenicznych w celu zatrzymania procesu zwyrodnienia rasy. W. Schallmayer sukcesywnie rozwijał myśl eugeniczną (opierając się na publikacjach Galtona), jednakże początkowo bez sukcesów.

Prawdziwy rozgłos uzyskał dopiero w 1900 r., kiedy to zdobył pierwszą nagrodę w konkursie Alfreda Kruppa. Przy naukowym wsparciu Ernsta Haeckela napisał rozprawę dotyczącą społecznych i politycznych konsekwencji teorii Darwina. Dokładnie była to ankieta: „Czego możemy nauczyć się z poglądów Darwina, aby stosować je do rozwoju wewnętrznej polityki i praw państwowych?” Większość uczestników podnosiła aspekt biologiczny, zapewniający rozwój państwa²Zob. G. Mosse, Kryzys ideologii niemieckiej. Rodowód intelektualny III Rzeszy, Czytelnik, Warszawa 1972, s. 135..

 

 

Powinności państwa wobec słabszych

W pracy Dziedziczność i selekcja w życiu narodów przekonywał, że najpilniejszą potrzebą jest rozprawienie się z niedołężnymi, kalekami, ludźmi chorymi umysłowo i psychicznie, których rzesze zagrażają interesom państwa. Państwo nie powinno rozwijać opieki społecznej, budować zakładów dla kalek – ludzi nieszczęśliwych, ale wspierać prokreację ludzi zdrowych i szczęśliwych.

Schallmayer patrzył na cały ustrój prawny, postępy techniki, na moralność, nawet na pojęcie dobra i zła pod kątem walki o życie. Wszystko – całe życie i moralność – musi być do tego dostosowane. I wszystko, co przyczynia się do obrony słabszych, przyspiesza degenerację białej rasy, ściągającą ją do poziomu australijskich tubylców. Dotyczy to zarówno fizycznej, jak i umysłowej degeneracji, bo obie te skłonności są rasowo zdeterminowane³Tamże, s. 135..

Zadaniem państwa jest zachęcanie i wspomaganie zdrowych, silnych jednostek do prokreacji oraz jednocześnie uniemożliwienie rozrodu elementom mało wartościowym. Tym bardziej że osoby chore psychicznie – o czym Schallmayer był przekonany – są bardziej pobudzone seksualnie. Pozostawiają zatem więcej potomstwa, i to potomstwa obciążonego dziedzicznie, tj. również chorego.

Dlatego, jak uzasadniał, opieka lekarska, sanatoria i przytułki przynoszą rasie i państwu szkodę. Gdyby takie wątłe i chorowite lub upośledzone osoby żyły w społeczeństwach pozbawionych opieki lekarskiej bądź pomocy społecznej – musiałyby zginąć. Narody cywilizowane przez źle pojęty humanitaryzm i solidaryzm, podtrzymują te chore osoby przy życiu i pozwalają im się rozmnażać. A to prowadzić musi nieuchronnie do zwyrodnienia rasy (narodu)⁴Zob. K. Uzarczyk, Podstawy ideologiczne higieny ras i ich realizacja na przykładzie Śląska w latach 1924–1944, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2002, 32-33, materiał z: Apolinary Garlicki, Co to jest eugenika?, s. 32-34, Przemyśl 1917.,⁵Zob. też G. Mosse, dz. cyt., 135 oraz M. Musielak, Sterylizacja ludzi ze względów eugenicznych w Stanach Zjednoczonych, Niemczech i w Polsce (1899–1945), Wyd. Poznańskie, Poznań 2008, s. 157..

Także ustawodawstwo, uznające prawo jednostki do rozmnażania się za nienaruszalne, uczony medyk uważał za wadliwe.

Nie zgadzał się z taką sytuacją, gdy:

Mogą się dowolnie mnożyć wszelkiego rodzaju upośledzone istoty i uważa się ich osobisty interes za wyższy od interesu całości, tj. narodu w przyszłości […]. Sądy uwalniają ich zwykle od winy i kary, ale nie myśli się już o tym, żeby zbrodniarzowi z urodzenia odjąć możność płodzenia dzieci, które także będą dziedzicznie obciążone w kierunku zbrodniczym⁶A. Garlicki, Co to jest eugenika?, s. 34, cyt. za: K. Uzarczyk, dz. cyt., s. 33–34..

Higiena ras a higiena społeczna

W. Schallmayer, próbował wyjaśnić różnicę między dwoma nurtami higienicznymi, eugeniką – higieną ras (ruchem eugenicznym), a higieną społeczną (ruchem higienicznym). Pisał, że ten pierwszy wyraża genotyp, natomiast drugi – higienę społeczną, którą należy łączyć z fenotypem.

Poza tym te dwa nurty (dwie „higieny”), jeśli chodzi o cele i środki, prezentowały różne składniki:

• Hgiena ras służyła przyszłym pokoleniom o wiele bardziej niż obecnemu.
• Natomiast higiena społeczna wspomagała tylko obecną generację i najwyżej jej potomków.

Ta odmienność łączyła się, zdaniem Schallmayera, z konfliktem pomiędzy interesem społecznym a interesem rasowym, rasowym dziedzictwem. Nie ukrywał, że dla narodowych przywódców może to być trudna decyzja. Chociaż „rasowy interes powinien mieć pierwszeństwo przed interesem socjalnym, to w praktyce musi być najpierw zaspokojony interes społeczny”⁷Sh.F. Weiss, Race Hygiene…, s. 122.. Rozwiązanie widział w doskonaleniu i rozwijaniu edukacji społecznej i społeczno-biologicznej. „Miał nadzieję, że przywódcy i urzędnicy państwowi wkrótce uzyskają odpowiednią wiedzę, niezbędną do podejmowania tak trudnych decyzji”.

Wilhelm Schallmayer i inni darwiniści

byli obwiniani przez społecznych higienistów o wrogie nastawienie do higieny publicznej i powszechnej. Zarzucano im też, że nie przejmowali się wysoką śmiertelnością niemowląt, widząc w tym przejaw naturalnej selekcji. (Poza Schallmayerem atakowani byli m.in. Ludwig Woltmann, a także Alfred Ploetz – twórca i organizator eugeniki niemieckiej). Schallmayer odpierał zarzuty. Twierdził, że nieprawdą jest, jakoby eugenicy (darwiniści) akceptowali „wysoką śmiertelność niemowląt jako właściwe sposoby osiągania wyższej sprawności biologicznej” społeczeństwa⁸Tamże, s. 118.. Poza tym degeneracja lub jej przeciwieństwo – biologiczna kondycja, powinny być wiązane (i rozumiane) w kontekście zmian w podłożu dziedziczności tak, aby utrwalić na dłużej korzystne cechy.

Ci, którzy nazywani byli w eugenice darwinistami, nie byli zgodni z sobą. Schallmayer krytykował współczesnych antropologów (m.in. Woltmanna i Gobineau), że dogmat o wyższości rasy nordyckiej przyjmowali a priori, jako akt wiary (podobnie jak teolodzy przedstawiają dogmaty Kościoła) bez dokładnych naukowych podstaw. W szczególności atakował pogląd, że tylko rasa germańska jest w stanie wytworzyć wysoki poziom kultury, uznając to za niepohamowany etnocentryzm.

Polityka rasowej supremacji

Jako lekarz, przebywał jakiś czas w Chinach i podróżował po Azji wschodniej. Dlatego pisał, że rasa żółta, w szczególności Chińczycy, nie jest wcale gorsza od rasy białej. Doceniał wartość kultury chińskiej. Utrzymywał, że cywilizacja ta jest wcześniejsza od zachodniej i z chińskiego punktu widzenia wyższa od aryjskiej.

A w Europie to nie dzięki rasie blondynów rozkwitła europejska kultura, lecz raczej ludy śródziemnomorskie ją stworzyły. „W czasach Tacyta i Cezara – pisał – nawet Irokezi byli bardziej zaawansowani kulturowo niż Niemcy”⁹Tamże, s. 101.. Mówił przewrotnie, że jeśliby nawet można było udowodnić, że Dante był blondynem, to trudno byłoby twierdzić, że każdy nordyk jest w stanie napisać Boską komedię. Protestował przeciw twierdzeniu, że cechy intelektualne czy psychiczne można wywieść z cech fizycznych na podstawie pomiaru czaszki, wzrostu, stosunku długości nóg do tułowia itd.

Entuzjaści aryjscy forsowali pogląd, że o przydatności osobnika decyduje procentowa wysokość „elementu nordyckiego”. Poza tym, dla nich różnice między rasami były o wiele ważniejsze niż różnice pomiędzy osobami tej samej rasy.

Lansowana „polityka rasowej supremacji” zachęcała do posiadania większej liczby dzieci przez nordyków, a nie tych, którzy byli najsilniejsi biologicznie. Zdaniem Schallmayera taka polityka ma nie tylko wątpliwą wartość naukową, ale i może prowadzić do politycznego i moralnego zamętu. Uważał, że rasizm Ludwiga Woltmanna, Georgesa Lapouge’a (francuskiego antropologa), Otto Ammona (niemieckiego antropologa) już obniżył prestiż Niemiec na arenie międzynarodowej. Przestrzegał więc, że rasizm związany z higieną ras znacznie obniży również znaczenie eugeniki w kraju i za granicą.

Higiena ras i rasizm

W licznych publikacjach Schallmayer ubolewał, że aryjscy entuzjaści obniżać będą wartość poszukiwania wiedzy i mądrości, leżących u podstaw badań tak ważnych eugeników jak Francis Galton.

Schallmayer pocieszał się, że rasowy nonsens szkoły Gobineau nie był traktowany poważnie przez większość antropologów akademickich. Jednak wiedza ta nie zmniejszała jego obaw, że cele i metody eugeniki mogą być fałszywe. Że będą świadomie zrównywane z antropologią społeczną, a higiena ras i rasizm będą łączone przez opinię publiczną. To błędne powiązanie młodej dyscypliny, na której popularyzowanie Schallmayer poświęcił tyle czasu, może powodować jej dyskredytowanie. Wydawało mu się, że to zamieszanie bierze się być może z podwójnego znaczenia terminu „rasa”.

• Rasa jako suma cech dziedzicznych.
• Ale także rasa, jako odrębna grupa ludzi, posiadających podobne cechy, różniące ich od innej grupy ludzi.

Jednakże wszystkie rasy – zdaniem Schallmayera – są podatne na zwyrodnienia i wszystkie wymagają doskonalenia. Jednocześnie zakładał, że przy realizowaniu selekcji biologicznej walka o byt stanie się niepotrzebna.

Niekiedy mówi się, że Schallmayer nie podzielał poglądów rasistowskich prezentowanych dość licznie już w tym czasie. Jednakże nie wszyscy zgadzają się z opinią o sprzeciwie Schallmayera wobec rasizmu (w ogóle). Był to sprzeciw jedynie wobec nienaukowych wypowiedzi na ten temat.

Zabiegi Schallmayera o to, aby higiena ras nie stała się rasistowska, wyglądają raczej dziwnie. Przecież wilhelmiański i weimarski ruch eugeniczny, pozostając pod dużym wpływem aryjskiej mistyki, od razu skierowany był na wywyższanie nordyckiej elity. O czym uczony medyk musiał wiedzieć. Poza tym od początku lansowano tezę o nierówności ludzi, co stało się podstawą rasizmu. Ponadto stanowiło wytłumaczenie, że zastosowanie eliminacji ludzi niżej sklasyfikowanych, jest uzasadnione.

Higiena rasy kontra higiena ras

Schallmayer proponował inne nazwy zamiast „higiena ras”. Takie, jak:

• „higiena dziedziczności” (Wererbungshygiene),
• „biologia narodowa” (Nationalbiologie),
• Rassehygiene (w l. pojedynczej, zamiast mnogiej).

Proponowane były jeszcze inne terminy określające ruch eugeniczny (przez różnych zwolenników i działaczy eugenicznych). Na przykład: „eugenika”, „genohigiena”, „higiena descendencji” (czyli postępu w rozwoju gatunku). Inne, to: „geneonomia” (wykształcenie odpowiedniej kultury w celu dbania o swoje zdrowie, aby przekazać zdrowe geny potomstwu). Proponowano też termin: „higiena rozrodu”, „higiena potomstwa”, „antropologia polityczna”, ale żadne się nie przyjęło¹⁰Zob. A. Grotjahn, Higiena ludzkiego rozrodu. Zarys praktycznej eugeniki, Nakładem Polskiego Tow. Eugenicznego, Warszawa 1930, s. 11..

Te rozmaite terminy świadczyły m.in. o rozpiętości poglądów w kwestii eugeniki, co do celów i metod. „Aby zminimalizować nieporozumienia dotyczące celów eugeniki, Schallmayer używał słowa Rassehygiene zamiast Rassenhygiene i nie­ustannie starał się przekonać do tego innych eugeników”¹¹S.F. Weiss, Race Hygiene…, s. 103.. Jednakże termin Rassenhygiene już zdążył się przyjąć, za sprawą publikacji Ploetza i poczytności zeszytów „Archiv…”.  Jakąś rolę odegrała też niechęć, jaką Niemcy żywili do używania angielskiego terminu.

Zresztą rzecz nie w tym, jaki termin się przyjmie. Nie od nazwy zależeć będzie program i przekonania członków ruchu, lecz raczej odwrotnie. Zwolennikom higieny ras od początku chodziło o akcentowanie wyższości aryjskiej rasy niemieckiej nad innymi rasami – narodami. Przy okazji i z czasem higieniści zwrócili baczniejszą uwagę na element mniej wartościowy w obrębie własnego narodu (rasy).

Jak można zauważyć ta jedna literka „n” znaczyła dużą różnicę. Rassehygiene – higiena rasy mogłaby dotyczyć działań w obrębie własnej rasy, narodu, albo też całej rasy ludzkiej. Rassenhygiene – higiena ras, jak to z samej nazwy wynikało, musiała odnosić się do różnych ras, narodów. A więc do ich hierarchizowania, podporządkowywania bądź eliminowania. W zależności od przydzielonego miejsca w hierarchii ras – narodów. [Na temat terminów „rasa”, „naród”, zob. wpis Teorie rasowe. “Rasa” i “naród” w eugenice]

Literatura

• Black E., Wojna przeciw słabym. Eugenika i amerykańska kampania na rzecz stworzenia rasy panów, Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA S.A., Warszawa 2004.
• Gawin M., Rasa i nowoczesność, Wyd. Neriton, Inst. Historii PAN, Warszawa 2003.
• Grotjahn A., Higiena ludzkiego rozrodu. Zarys praktycznej eugeniki, Nakładem Polskiego Tow. Eugenicznego, Warszawa 1930.
• Halban L., Problem kultury niemieckiej, „Znak”, 1946/1.
• Hitler A., Mein Kampf, Hurst and Blackett LTD, London, New York, Melbourne 1939.
• Krasuski J., Z dziejów niemieckiej myśli politycznej XIX i XX wieku. Eseje filozoficzno-historyczne, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1965.
• Krasuski J., Historia Rzeszy Niemieckiej 1871–1945, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1971.
• Mannheim K., Człowiek i społeczeństwo w dobie przebudowy, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1974.
• Mosse G., Kryzys ideologii niemieckiej. Rodowód intelektualny III Rzeszy, Czytelnik, Warszawa 1972.
• Musielak M., Sterylizacja ludzi ze względów eugenicznych w Stanach Zjednoczonych, Niemczech i w Polsce (1899–1945), Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2008.
• Schafft G.E., Od rasizmu do ludobójstwa. Antropologia w Trzeciej Rzeszy, Uniw. UJ, Kraków 2006.
• Skrzypek A., Historia społeczna Europy XIX i XX wieku, Wyd. Poznańskie, Poznań 2009.
• Sugalska I., Eugenika. W poszukiwaniu istoty niemieckiego totalitaryzmu, Wyd. Naukowe Bogucki oraz PWN, Poznań 2105.
• Uzarczyk K., Podstawy ideologiczne higieny ras i ich realizacja na przykładzie Śląska w latach 1924–1944, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2002.
• Weikart R., From Darwin to Hitler. Evolutionary Ethics, Eugenics, and Racism in Germany, Palgrave Macmillan, New York 2005.
• Weikart R., Deprawujący człowieczeństwo wpływ nowożytnej myśli Darwina, Marxa, Nietzschego oraz ich uczniów, 2008, http://www.heveliusforum.org/Artykuly/Weikart.
• Weindling P., Health, Race and German Politics Between National Unification and Nazism 1870– 1945, University Press, Cambridge 1989.

• oraz

• Weiss Sh.F., The Political Function of German Geneticists in the International Arena During the Third Reich, Präsidentenkommission der Max-Planck-Gesellschaft zur Förderung der Wissenschaften e. V., Berlin 2005.
• Weiss Sh.F., Race Hygiene and National Efficiency: the Eugenics of Wilhelm Shallmayer, University of California Press, Berkeley, Los Angeles, London 1987.

Czasopisma

„Archiv fur Rassen- und Gesellschaftsbiologie