Benedykt Morel – Traktat o degeneracji
Benedykt Morel (1809–1873), to francusko-austriacki psychiatra, który jako pierwszy sformułował teorię degeneracji gatunku ludzkiego. Następnie, wyłożył tę teorię w swej książce pt. Traktat o degeneracji, wydanej w 1857 r. w Paryżu.
Teoria degeneracji gatunku ludzkiego
B. Morel – nawiązując do Lamarcka – sugerował, że degeneracja jest następstwem wielu czynników środowiskowych. Najczęściej wymieniał choroby, jak też nieodpowiednie postawy społeczne, co w konsekwencji spowodowało upadek człowieka.
Stan teraźniejszy porównywał z okresem biblijnym, zanim człowiek został wygnany z Raju. Czyli tym pierwotnym, nieskażonym, idealnym. Po wypędzeniu z Raju – jego zdaniem – człowiek „staczał się”. A prowadziła do tego bieda, zbyt gęste zaludnienie, zatrucia, brak wykształcenia, niezdrowe zawody, nadużywanie alkoholu, a także ekscesy seksualne1M. Foucault, Historia szaleństwa w dobie klasycyzmu, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1987, s. 344–347..
Morel był przekonany o nabywaniu cech patologicznych w niezdrowym środowisku, które następnie przekazywane miały być potomstwu. To z kolei, miało powodować utrwalanie i w dodatku, narastanie patologii. Proces degeneracji, jak przekonywał, będzie postępował, aż do wymarcia gatunku. Każdego, kto zakwalifikowany został do grupy osób patologicznych, zagrażających istniejącemu porządkowi społecznemu, nazywano odtąd – „degeneratem”2I. Sugalska, Eugenika. W poszukiwaniu istoty niemieckiego totalitaryzmu, Bogucki Wyd. Naukowe 2015 oraz PWN, s. 43..
Cechy degeneratów
Benedykt Augustyn Morel wyróżnił trzy wspólne cechy degeneratów:
- „zaburzenia umysłowe (debilizm)
- piętna na twarzy i ciele
- emocjonalizm i pesymizm”.
Natomiast natężenie degeneracji, określał w czterostopniowej skali:
- (1) Osoby nerwowe i histeryczne (neurastenicy).
- (2) Osoby z zaburzeniami emocjonalnymi, moralnie niedostosowane (prostytutki i przestępcy).
- (3) Osoby upośledzone umysłowo – imbecyle – kierujące się instynktami.
- Na najniższym stopniu rozwoju umysłowego i emocjonalnego (4) umieścił idiotów, którzy podlegają zupełnie instynktom3Zob. R. Kujawski, Polska literatura psychiatryczna o degeneracji i dziedziczności zaburzeń psychicznych w drugiej połowie XIX wieku i na początku XX wieku, „Psychiatria i Psychoterapia”, 2013/9(3), s. 25–26..
Ale w społeczeństwie upowszechnił się też inny podział degeneracji – czteroczłonowy: Rozróżnia on degenerację:
- ze względów materialnych,
- pod względem moralnym,
- pod względem fizycznym,
- a także umysłowym.
Panowało wówczas przekonanie, że ludzie dotknięci degeneracją nie są w stanie samodzielnie wydostać się z niej, podźwignąć, a zatem los ich jest już przesądzony.
Artyści i literaci
Koncepcję Morela podchwycił m.in. filozof i lekarz (pochodzenia żydowskiego) Max Nordau, który także w industrialnym modelu urbanizacji doszukiwał się przyczyn degeneracji. Jednak największa szkoda – jego zdaniem – płynie ze sfery kultury. W związku z tym pisał, że to artyści i literaci wyrządzają społeczeństwu największą szkodę przez swe dzieła. Że promują zdegenerowanych bohaterów, tj. ich „rozpustne zachowania, uzależnienie od narkotyków, prostytucję i przestępczość”, i w ten sposób „wypaczają rzeczywistość”4M. Musielak, Sterylizacja ludzi ze względów eugenicznych w Stanach Zjednoczonych, Niemczech i w Polsce (1899–1945), Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2008, s. 34..
Max Nordau, to ważna postać w środowiskach żydowskich. Przede wszystkim jest jednym z głównych twórców i ideologów ruchu syjonistycznego (powstałego pod koniec XIX w.). Ruch został powołany do odnowy biologicznej i rasowej Żydów żyjących w diasporze, w ramach którego rozwijana była również eugenika żydowska.
Wielu autorów i twórców (m.in. Nietzschego, Wagnera, Ibsena i Zolę) Nordau uważał za pseudogeniuszy i degeneratów. Nazywał ich „lunatykami i szaleńcami […] kalekami i błaznami sztuki i literatury”5M. Musielak, Sterylizacja ludzi ze względów eugenicznych w Stanach Zjednoczonych, Niemczech i w Polsce (1899–1945), Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2008, s. 34..
Ale, co ciekawe, Zola krytykowany przez Nordaua, także wzorował się na Morelu. Co więcej, „proza Zoli stanowiła swego rodzaju egzemplifikację teorii Morela, tym bardziej, że pisarz pilnie śledził prace lekarzy i biologów na temat dziedziczności”6M. Musielak, Sterylizacja ludzi ze względów eugenicznych w Stanach Zjednoczonych, Niemczech i w Polsce (1899–1945), Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2008, s. 34..
I rzeczywiście, literatura Zoli (w lżejszej formie) wyjaśniała szerokim kręgom czytelników, w jaki sposób dochodzi do degeneracji społeczeństwa. Utrzymywał, podobnie jak inni, że jest ona wynikiem przestępstw i defektów. A te z kolei, wynikają ze złych nawyków i leniwego życia.
Literatura
- Carrel A., Człowiek istota nieznana, Wyd. „Biblioteka Wiedzy”, Trzaska, Ebert i Michalski, Warszawa 1938.
- Foucault M., Historia szaleństwa w dobie klasycyzmu, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1987.
- Gawin M., Rasa i nowoczesność, Wyd. Neriton, Inst. Historii PAN, Warszawa 2003.
- Kujawski R., Polska literatura psychiatryczna o degeneracji i dziedziczności zaburzeń psychicznych w drugiej połowie XIX wieku i na początku XX wieku, „Psychiatria i Psychoterapia”, 2013/9(3).
- Musielak M., Sterylizacja ludzi ze względów eugenicznych w Stanach Zjednoczonych, Niemczech i w Polsce (1899–1945), Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2008.
- Popowicz K., Lamarkizm społeczny. Rasizm i eugenika we Francji, Wyd. Uniw. Warszawskiego, Warszawa 2009.
- Skrzypek A., Historia społeczna Europy XIX i XX wieku, Wyd. Poznańskie, Poznań 2009.
- Sugalska I., Eugenika. W poszukiwaniu istoty niemieckiego totalitaryzmu, Bogucki Wyd. Naukowe 2015 oraz PWN.
- Uzarczyk K., Podstawy ideologiczne higieny ras i ich realizacja na przykładzie Śląska w latach 1924–1944, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2002.
Ilustracje
Benedykt Augustyn Morel – źródło: Wikimedia Commons
Max Nordau – źródło: Wikimedia Commons
Emil Zola – źródło: Wikimedia Commons
Zob. Kategorię: Eugenika (Pasek boczny lub w MENU)