Przyczyny powstania eugeniki i ruchu eugenicznego

Obrazek: Fabryka Richarda Hartmanna w Chemnitz, 1868 r.
Przyczyny powstania eugeniki i ruchu eugenicznego są dość liczne, różnorodne i przejawiają się na rozmaitych płaszczyznach.  W moim przekonaniu niezwykle istotnym czynnikiem było podłoże intelektualne postoświeceniowej Europy.

Główne przyczyny

Główne okoliczności, które doprowadziły do powstania ruchu eugenicznego w XIX w., dotyczą sytuacji

• (1) w sferze naukowej (chodzi przede wszystkim o rozwój nauk biologicznych),
• (2) w sferze społecznej i ekonomicznej, a także
• (3) sferze ideologicznej (mam tu na myśli pojawienie się nurtu pozytywistycznego oraz upowszechnienie postaw materialistycznych)¹ I. Sugalska, Eugenika. W poszukiwaniu istoty niemieckiego totalitaryzmu, Wyd. Naukowe Bogucki oraz PWN, Poznań 2015, s. 38..

Sfera naukowa, być może, nie była tu determinantem przesądzającym, chociaż mogła stanowić poważny impuls na drodze poszukiwań odpowiednich metod w celu udoskonalenia gatunku homo sapiens. Imponujący rozwój nauk, i to w tak szerokim zakresie, obejmującym wiele gałęzi wiedzy, rodził aspiracje uczonych do podejmowania trudnych wyzwań. Nierzadko przekraczających możliwości ówczesnej nauki. Do największych osiągnięć tamtych lat, które zainspirowały tworzenie koncepcji eugenicznych, należą:

• rozwój nauk biologicznych, w szczególności ewolucjonizmu (przede wszyst­kim lamarkizmu i darwinizmu);
• pojawienie się interesujących koncepcji antropologicznych;
• postęp w rozwoju nauk psychiatrycznych w medycynie;
• stawianie pierwszych tez w zakresie genetyki;
• rozkwit nauk o Ziemi – szczególnie geologii;
• formułowanie nowatorskich teorii o społeczeństwie.

W sferze naukowej (1)

Wraz z rozkwitem nauk przyrodniczych (począwszy od XVII w., a nawet wcześniej) następowały głębokie przewartościowania i przeobrażenia w sferze poglądów, religii, w całościowym oglądzie świata. Szybko rozwijające się nauki empiryczne (w nowoczesnym ujęciu) z końca XVIII i początku XIX w. dostarczały społeczeństwu wielu frapujących informacji, mniej lub bardziej uzasadnionych, w kwestiach dotąd nierozstrzygniętych, tajemniczych. Także tych z zakresu bio­logii, antropologii, medycyny oraz socjologii.

Ogłoszenie przez Jeana-B. de Lamarcka (1809 r.), Alfreda Wallace’a (1858 r.) i Karola Darwina (1859 r.) odrębnych koncepcji ewolucji dopro­wadziło do rewolucji naukowej w biologii. Zmusiło to (zwłaszcza społeczność naukową) do nowego spojrzenia na człowieka, jego pochodzenie i rozwój. Trzeba zaznaczyć, że także teoria Thomasa Malthusa (1798 r.), która wprawdzie dotyczyła społeczeństwa, wpłynęła w sposób istotny na ukształtowanie poglądów ewolucjonistów. Jeszcze większy wpływ na ukształtowanie się nowej ewolucyjnej wizji świata miał uniwersalistyczny i wielopoziomowy system filozoficzny Herberta Spencera (tworzony w drugiej połowie XIX w.).

W sferze społecznej i ekonomicznej (2)

Urbanizacja i szpitalnictwo

Przemiany w systemie ekonomicznym i społecznym, ekspansja przemysłu, powodowały napływ siły roboczej ze wsi do miast, głównie mężczyzn. A to prowadziło do:

 

• rozluźnienia obyczajów i rozwoju prostytucji, z uwagi na przewagę liczebną mężczyzn nad kobietami w mieście,
• powstania (lub rozrostu) biednych dzielnic,
• przeludnienia i ciasnoty mieszkaniowej,
• wzrostu przestęp­czości i innych patologii społecznych, m.in. takich jak alkoholizm, choroby weneryczne.

W rozwoju urbanizacji i przemysłu widziano przyczyny niekorzystnych zjawisk. Między innymi, takich jak zatruwanie środowiska, tworzenie dużych skupisk ludzkich, co skutkowało wzrostem zachorowań i migracjami ludności.

 

Na marginesie dodam, że pierwszą lecznicę Burghölzli dla psychicznie chorych otwarto w 1865 r. w Zurychu. Był to jednocześnie akademicki ośrodek badawczy, z którym związane są znane na­zwiska uczonych psychiatrów. W 1899 r. niemiecki psychiatra Emil Kraepelin dokonał klasyfikacji chorób psychicznych, a także wiele z nich opisał. Założył również w Monachium Niemiecki Insty­tut Badawczy Psychiatrii (1919 r.). Kraepelin zajmował się (jak wielu psychiatrów tego czasu) za­gadnieniami eugenicznymi i zdrowia publicznego oraz popierał ogólnie przyjętą teorię degeneracji (stworzoną przez B. A. Morela). Jego uczniami byli późniejsi znani liderzy eugeniki (m.in. Ernst Rüdin).

 

Powstawały pierwsze szpitale psychiatryczne, pojawiły się liczne – jak na owe czasy – przytułki, a to z kolei spowodowało napływ ludzi chorych. Liczba pacjentów osiągnęła niesłychane dotąd rozmiary i wciąż wzrastała. Nieliczne dotychczas przytułki prowadziły przede wszystkim organizacje kościelne, były to najczęściej placówki zamknięte, odosobnione. Teraz w otwartym lecznictwie zaj­mowano się wszystkimi potrzebującymi. Zatem rodziny w celu niesienia po­mocy ułomnym i niepełnosprawnym psychicznie członkom rodziny przekazywały chorych do szpitali. Niektóre rodziny zwyczajnie chciały pozbyć się problemu, więc przekazywały ułomnych do przytułków.

 

Rozwój nauki, techniki i medycyny

Skala sporej części niekorzystnych i dotkliwych zjawisk społecznych była taka sama jak wcześniej, lecz dopiero teraz – w dobie rozkwitu nauki i techniki, medycyny, a także rynku księgarskiego (gdy pojawiły się liczne czasopisma, książki, encyklopedie) – zwiększył się dostęp do informacji i te trapiące kwestie zostały zauważone.

 

Po uzyskaniu instrumentów umożliwiających wnikliwą obserwację i analizę zjawisk – również dzięki statystyce – dostrzeżono ich rozmiary oraz za­grożenia płynące z ich skutków. Niektóre patologie społeczne rzeczywiście poja­wiły się wraz ze zmianami w obszarze ekonomii, demografii oraz polityki, lub też nastąpiła ich eskalacja.  Chociażby wojny, prądy socjalistyczne i liberalne, ruchy robotniczo-ludowe. Trzeba przyznać, że medycyna powoli zaczęła opanowywać niektóre groźne choroby (zakaźne i inne), aczkolwiek był to długi i mozolny proces. Jednak na razie, nie można było zaradzić nawet prostym chorobom, nie wspominając o ka­lectwie czy chorobach przewlekłych.

W sferze ideologicznej (3)

Ideologia pozytywizmu 

„Margines społeczny” Słownik PWN podaje, że „margines społeczny” to: „nieliczna i mało znacząca warstwa społecz­na, składająca się z jednostek prowadzących pasożytniczy tryb życia, wykolejonych, naruszających przepisy i normy współżycia społecznego; męty społeczne”2Słownik języka polskiego, t. II, PWN, Warszawa 1992, s. 108.. Według Encyklopedii PWN „margines społeczny” to „grupa społeczna (re­latywnie nieliczna) składająca się z jednostek o niskim statusie społecznym, których zachowania są sprzeczne z ogólnie przyjętymi normami moralnymi i zasadami współżycia i często mają charakter patologii społecznej” 3http://encyklopedia.pwn.pl/. Natomiast określenie „wykluczenie społecz­ne” pojawiło się dopiero w XXI w. Już w XV w. w Polsce stosowano określenie „ludzie luźni”. W historycznej literaturze używa się określeń takich, jak: swawolny, wagabunda, wałęsa, włóczęga, hultaj itd. Stefan Czarnowski (prof. socjologii) używa nazwy: „ludzie zbędni”. W dobie porównywania społeczeństwa do ciała i organizmu (XIX w.) stosowano termin „organizm społeczny”, a jednostki z mar­ginesu społecznego nazywano „pasożytami społecznymi”, które pasożytują na organizmie społecz­nym.

Nurt pozytywistyczny pojawił się – jak wiadomo – w filozofii, ale szerokim łukiem objął w zasadzie prawie wszystkie dziedziny życia. Przejawiał się w sferze społecznej, w kulturze, nauce, polityce, a nawet w gospodarce. Dla obecnych tu rozważań najważniejsze są implikacje pozytywistyczne w świecie idei i świa­topoglądu. Mam na myśli głównie przemiany w sferze mentalnej społeczeństw i jednostek, które kształtowały nowe pozytywistyczne (pozytywne) podejście do usytuowania człowieka w świecie z jego zadaniami, powinnościami, jego rolą społeczną itp.

W miarę rozpowszechniania się nowych postaw przeformułowa­na została także ocena możliwości ludzkich. Oto teraz człowiek powinien (i był zdolny) udźwignąć nowe trudne wyzwania, jakie stawiało przed nim nowoczesne społeczeństwo i państwo. A celem było budowanie nowych struktur społecznych i pań­stwowych, rozwijanie gospodarki oraz budowanie własnej prosperity.

Oczywiście, w tym nowym powołaniu człowieka, w nowych stojących przed nim zadaniach, nie było miejsca dla ludzi słabych, nieproduktywnych, aspołecz­nych, słowem – dla tzw. marginesu społecznego.

 

 

Przekonania materialistyczne

Pozytywizm sprzyjał ujmowaniu rzeczywistości w kategoriach materialistycznych. Konsekwencją takiej postawy było odstępowanie od spraw duchowych, religijnych oraz przyczyniało się do budowania podstaw społeczeństw (i państw) dobrobytu, nastawionych na dobra doczesne, materialne.

Rozprzestrzenianie się przekonań materialistycznych zwią­zane było z ogromną rolą teorii Karola Marksa – materializmem historycznym. W ten sposób uruchomiona została nowa świadomość niższych klas: robotników, chłopów, biedniejszego mieszczaństwa. A to z kolei zainicjowało liczne ruchy o charakterze socjalistycz­nym i komunistycznym.

Obydwa dziewiętnastowieczne nurty: pozytywizm i materializm, mimo istot­nych różnic, miały pewne cechy wspólne lub przynajmniej niewykluczające się. Obydwa charakteryzował np. ateizm i determinizm oraz umiłowanie nauki jako jedynej drogi rzetelnego poznania.

Redukując człowieka do materii, pozbawiono go niektórych istotnych elementów życia duchowego. Zmasowana krytyka war­tości religijnych oraz szerzenie się postaw materialistycznych, z pozytywistycz­nym nastawieniem do świata, osłabiły w znacznym stopniu współczucie dla dru­giego człowieka. Zanegowały konieczność niesienia pomocy ludziom, a nawet uczyniły nieważne przykazanie o miłości bliźniego. Przykazanie to przynajmniej przestało obowiązywać z taką mocą, jaką miało poprzednio. Rzecz dotyczy głów­nie osób, które z pobudek religijnych niosły pomoc potrzebującym.

Obawy elit przed degeneracją społeczeństwa

Odruchy humanitaryzmu zainicjowane w oświeceniu i rozwijane w kolejnych latach epoki romantyzmu znajdowały się w fazie zalążkowej. Nie były, niestety, tak bardzo doceniane, jak choćby dziś. Pojawiły się zatem wątpliwości.

Czy pomagać ludziom w choro­bie i niedoli? Czy też dystansować się od wszelkiej pomocy, a może nawet elimi­nować niepożądane osoby ze społeczeństwa?

Narastał strach przed biologiczną degeneracją, spowodowany jakoby eskalacją patologii społecznych: przyrostem chorych umysłowo, alkoholików, chorych wenerycznie, przestępców, czyli – jak twierdzili eugenicy – osób dysgenicznych. Zjawiska te wywoływały niepokój warstw bogatszych, ludzi wykształconych, mieszczaństwa, obawiających się degeneracji społeczeństwa.

Roztaczano apoka­liptyczne wizje upadku cywilizacji. Z tych i innych przyczyn (choćby z poczucia humanitaryzmu społecznego) powstał najpierw ruch higieniczno-społeczny (lub hi­gieniczny – nie miał on jednoznacznej nazwy), nieposiadający formy zinstytucjonalizowanej, finansowany głównie przez filantropów oraz przez zbiórki publiczne. Wkrótce wyrósł z niego (i nieco obok niego) inny ruch, częściowo kontynuator, częściowo opozycyjny – ruch eugeniczny.

W nurt eugeniczny zaangażowani byli przedstawiciele wyższych i bogatszych warstw społecznych oraz częściowo klasa średnia: politycy, naukowcy, działacze społeczni, kapitaliści, literaci, artyści, intelektualiści.

Ruch higieniczny oraz nie­które łagodniejsze stowarzyszenia eugeniczne miały czuwać nad doskonaleniem człowieka, jego cech fizycznych i osobowościowych poprzez poprawę warunków życia biednych warstw, propagowanie higieny i oświaty.

Towarzystwa eugeniczne z kolei (głównie te w krajach anglosaskich) inicjowały przede wszystkim działa­nia na rzecz udoskonalenia gatunku ludzkiego na drodze biologicznej. Intensyw­nie zabiegały one o wprowadzenie eugeniki jako dyscypliny akademickiej na wy­działach medycyny. Walczyły też o uchwalenie przez parlamenty stosownych ustaw w sprawie rozrodczości osób niepełnosprawnych lub chorych. Ogólnie można powiedzieć: propagowały walkę z degeneracją społeczną.

Niezwykle ważna okazała się rola propagatorów w wytworzeniu specyficznego klimatu, który umożliwił swo­istą korelację paradygmatu naukowego ze światem społecznym i politycznym. Można mówić o kształtowaniu się światopoglądu eugenicznego, który narzucał postrzeganie i ocenianie rozmaitych zjawisk społecznych i przyrodniczych w eugenicznych kategoriach.

Ilustracje

Fabryka Richarda Hartmanna w Chemnitz – źródło: Wikimedia Commons
Członkowie Royal Society – źródło: Wikimedia Commons 
Robotnicy – źródło: Wikimedia Commons
Szpital Burghölzli dla psychicznie chorych – źródło: Wikimedia Commons
Klinika Burghölzli obecnie – źródło: Wikimedia Commons

Zob. inne Wpisy z kategorii: Eugenika oraz Stronę (z MENU): O eugenice