Jean-Baptiste de Lamarck: łagodny model eugeniki

Obrazek: Drzewo ewolucji małpy i człowieka, wg Lamarcka (1815)

Naukowe podstawy pozwalające uzasadnić model łagodnej eugeniki, stworzył francuski biolog Jean-Baptiste de Lamarck (1744–1828), który w 1800 r. sformułował koncepcję ewolucji i przedstawił ją w pracy Philosophie zoologique (Filozofia zoologii) wydanej w 1809 r.

Naukowe podstawy modelu łagodnej eugeniki

Ewolucjonizm Lamarcka zakładał zmiany przystosowawcze organizmu pod wpływem środowiska, do którego adaptuje się organizm. Nowe, korzystniejsze cechy z kolei przekazywane miały być potomstwu.

Ostatecznym efektem tak pojętego mechanizmu ewolucji jest powstawanie nowych organizmów (ras), które różnią się właściwościami od swych rodziców, albowiem zmiany warunków środowiskowych powodują, że nowo narodzone osobniki nabywają cechy niezbędne do życia w zmienionych już warunkach otoczenia¹.

W trakcie długiego procesu ewolucji dokonywały się zmiany organizmów,

tj. przekształcanie się organizmów prostszych w bardziej złożone. Organizmy zostały wyposażone w jakąś wewnętrzną siłę, która pozwala im pokonywać przeszkody środowiska i doskonalić się. W ten sposób z najprostszego organizmu w toku ewolucji doszło do powstania człowieka.

Poza bezpośrednim wpływem warunków życia na stopniową przemianę gatunków (włącznie z człowiekiem) Lamarck przypisywał także „pewną rolę krzyżowaniu się już istniejących form. Szczególnie wiele używaniu lub nieużywaniu narządów, tj. skutkom przyzwyczajenia”². Narządy używane wzmacniają się, a nieużywane uwsteczniają i ostatecznie – zanikają. Te nowe nabyte cechy miały być przekazywane potomstwu i dalej doskonalone.

Mimo zróżnicowania cech ludzkich wszyscy są sobie równi, ponieważ różnice pomiędzy ludźmi nie są trwałe. Zatem, poprzez zmianę środowiska mogą być zmienione. Trzeba dodać, że medycyna nie znała wówczas etiologii i patogenezy chorób psychicznych, toteż środowisko medyczne ochoczo zaaprobowało ów pogląd. Teoria dziedziczenia cech nabytych stała się kanwą ruchu na rzecz poprawy warunków życia, zdrowia i higieny biednych warstw społecznych³.

Odrzucenie teorii ewolucji Lamarcka

Idea ewolucji stworzona przez Lamarcka nie spotkała się ostatecznie z akceptacją uczonych, ale paradoksalnie teza o zmienności i dziedziczności cech nabytych przetrwała i zdobyła popularność, mimo że nie została należycie uzasadniona. Pogląd ten zainspirował ruch higieniczno-społeczny i funkcjonował na różnych obszarach aż do połowy XX w. jako neolamarkizm.

Za sprawą teorii ewolucji Karola Darwina, a zwłaszcza za sprawą ówczesnej wiedzy genetycznej, pogląd Lamarcka o dziedziczeniu cech nabytych upadł. Jednakże wcześniej wierzył w lamarkizm dziadek K. Darwina – Erazm, a nawet sam Darwin na niektóre elementy ewolucjonizmu Lamarcka się powoływał.

Już za życia Lamarck był ostro atakowany, m.in. przez swego kolegę zoologa i paleontologa, twórcę teorii katastrof i przeciwnika ewolucji (wspomnianego już we Wpisie: Podział ludzi na rasy), Georgesa Cuviera (1769 – 1832). Popierali go natomiast dwaj ewolucjoniści – jego wpływowy patron, filozof i przyrodnik Georges comte de Buffon (1707–1788) oraz biolog Etienne Geoffroy St. Hilaire (1772–1844). Koncepcja Cuviera odniosła wówczas, we Francji, zwycięstwo i lamarkizm upadł, lecz tylko pozornie, gdyż pod koniec XIX stulecia znów przeżywał krótki renesans⁴.

************************************************************************************************

Uwaga

Na koniec podzielę się pewnym, zaskakującym spostrzeżeniem. Wydaje się rzeczą nieoczekiwaną, że teoria dziedziczenia cech nabytych (prezentowana już wcześniej), wyeksponowana przez Lamarcka, która nie uzyskała naukowego potwierdzenia, paradoksalnie zdziałała wiele dobrego. Okazała się bowiem, bardziej przydatna w podniesieniu poziomu życia biedniejszych warstw. W swoim czasie lepiej służyła społeczeństwu, niż potwierdzona przez naukę teoria doboru naturalnego i walki o byt Karola Darwina. Czyli teoria fałszywa przysłużyła się społeczeństwu, natomiast teoria prawdziwa spowodowała szkody oraz niekończące się spory. Mam tu na myśli:

inspiracje Francisa Galtona (i ogólnie założenia eugeniki),
rozwój eugeniki darwinowskiej (radykalnej),
zmierzch ruchu higienicznego,
pogłębienie i uzasadnienie rasizmu, który wywodzono z poglądu o utrwalonych różnicach rasowych rozmaitych społeczeństw.

Nie jest to w żadnym razie promowanie fałszywych teorii (że cechy nabyte są dziedziczone) przeciwko teoriom zweryfikowanym. To jedynie zauważenie pewnego paradoksu. Ciekawe, w jakim stopniu udałoby się poprawić stan ówczesnego społeczeństwa, gdyby nie pojawiła się teoria o genetycznym zdeterminowaniu? I czy rzeczywiście miałoby to w miarę trwałe efekty?

Literatura

Darwin K., O powstawaniu gatunków drogą doboru naturalnego, czyli o utrzymywaniu się doskonalszych ras istot organicznych w walce o byt, DeAgostini Altana, Warszawa 2001.
Gawin M., Rasa i nowoczesność, Wyd. Neriton, Inst. Historii PAN, Warszawa 2003.
Jakubski A., Z tajników życia. Stosunki i zależność organizmu od otoczenia, Fiszer i Majewski, Poznań 1923.
Little P., Zapisane w genach, Świat Książki, Warszawa 2005.
Łastowski K., Rozwój teorii ewolucji, Wyd. Nauk. UAM, Poznań 1987.
Popowicz K., Lamarkizm społeczny. Rasizm i eugenika we Francji, Wyd. Uniw. Warszawskiego, Warszawa 2009.
Quatrefages J.L.A., Karol Darwin i jego poprzednicy. Studium nad teorią przeobrażeń, Nakładem Księgarni Gebethnera i Wolffa, Warszawa 1873.
Sugalska I., Eugenika. W poszukiwaniu istoty niemieckiego totalitaryzmu, Wyd. Naukowe Bogucki, Poznań 2015, PWN.
Uzarczyk K., Podstawy ideologiczne higieny ras i ich realizacja na przykładzie Śląska w latach 1924–1944, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2002.