Człowiek: istota psychofizyczna
Filozofia,  Ontologia

Człowiek: istota psychofizyczna. Stosunek ciała do duszy

Obrazek: Waga względna mózgu delfina zajmuje drugie miejsce, po człowieku
Wpis Człowiek: istota psychofizyczna zawiera omówienie ważnego w filozofii problemu psychofizycznego, czyli stosunku materii do ducha, stosunku umysłu do mózgu lub też umysłu do ciała (ang. mind–body problem), a w religii – stosunku ciała do duszy.

1. Na czym polega problem psychofizyczny?

Problem psychofizyczny to zagadnienie stosunku materii (zjawisk fizycznych, materialnych) do ducha (do zjawisk psychicznych, niematerialnych, idealnych, duchowych) w odniesieniu do człowieka.

Zwykle określa się go jako problem stosunku umysłu do mózgu lub też stosunku umysłu do ciała (ang. mind–body problem). W tradycji religijnej problem psychofizyczny to problem stosunku ciała do duszy

Problemu tego nie uznają te stanowiska filozoficzne, które negują istnienie w człowieku bądź zjawisk fizycznych, bądź też zjawisk psychicznych.

Są to

  • idealizm subiektywny oraz spirytualizm, które nie uznają zjawisk materialnych oraz
  • materializm metafizyczny (mechanistyczny oraz wulgarny), który nie uznaje istnienia zjawisk psychicznych.

2. Religijne spory o odwieczność duszy i o stosunek duszy do ciała

Jeśli chodzi o problem duszy, to religie są na ogół zgodne w dwóch kwestiach:

  • (1) dusza istnieje oraz
  • (2) dusza jest nieśmiertelna (dowieczna).

Natomiast spór dotyczy dwu dalszych kwestii:

  • (1) czy dusza jest odwieczna (czy istniała zawsze) oraz
  • (2) jaki jest stosunek duszy do ciała.
Religie chrześcijańskie głosząże dusza jest stworzona przez Boga (odrębnie dla każdego człowieka), a więc nie jest odwieczna oraz że ciało jest naturalnym siedliskiem duszy (dusza nie jest duchem samoistnym).

Natomiast religie azjatyckie (hinduizm, buddyzm) głoszą na ogół, że dusza jest odwieczna (istniała zawsze) oraz że dusza wciela się w kolejne ciała ludzkie (lub zwierzęce). Jest to koncepcja metempsychozy, czyli wędrówki dusz, głoszona niegdyś także przez pitagorejczyków oraz Platona.

3. Stanowiska idealizmu obiektywnego oraz dualizmu

Dualistyczne rozwiązanie problemu psychofizycznego przyjmują nie tylko kierunki dualistyczne w filozofii, lecz także te kierunki idealistyczne, które uznają istnienie materii (w tym ciała ludzkiego). Nie wszyscy filozofowie ujmujący dualistycznie człowieka uznają istnienie duszy.

  • a) Interakcjonizm psychofizyczny
  • b) Paralelizm psychofizyczny
Interakcjonizm psychofizyczny (łac. inter – między, actio – czyn, działanie) stworzony przez Kartezjusza opowiada się za wzajemnym oddziaływaniem zjawisk psychicznych i fizycznych w człowieku.
Z kolei paralelizm psychofizyczny (gr. parallelismos – zestawienie, porównanie) głosi, że zjawiska fizyczne i psychiczne współistnieją zgodnie i harmonijnie obok siebie, ale nie są współzależne.
Człowiek: istota psychofizyczna: Nicolas Malebranche
Nicolas Malebranche

 

Paralelizm zapoczątkował uczeń Kartezjusza – Nicolas Malebranche, według którego rozciągłe ciało i myśląca dusza – jako substancje nie mające żadnych wspólnych własności – nie mogą oddziaływać na siebie.

Na pytanie, dlaczego zjawiskom fizycznym w człowieku często towarzyszą zjawiska psychiczne (np. ukłuciu szpilką towarzyszy ból) i odwrotnie, Malebranche odpowiadał, że to Bóg z okazji zmian zachodzących w ciele często wywołuje odpowiednie zjawiska w duszy (i odwrotnie). Doktryna Malebranche’a została nazwana okazjonalizmem.

Obecnie w dualistycznym ujęciu człowieka przewagę uzyskał interakcjonizm psychofizyczny z uwagi na fakt, że bodźce fizyczne działające na zmysły, wywołują zjawiska (doznania) psychiczne, natomiast akty woli współdeterminują działania człowieka.

4. Stanowiska materialistyczne

Materialiści odrzucają dualizm człowieka, dlatego monistycznie rozwiązują problem psychofizyczny (gr. monos – jeden). Jednakże dawny materializm metafizyczny (zarówno mechanistyczny jak i wulgarny), negując istnienie zjawisk psychicznych, faktycznie negował istnienie problemu psychofizycznego.

Natomiast współczesny materializm dialektyczny uznaje także istnienie zjawisk psychicznych (duchowych), tyle tylko, że ujmuje je jako wtórne wobec zjawisk materialnych, gdyż zachodzą w materialnym mózgu.

Takie stanowisko zajmują zarówno dialektycy marksistowscy jak też np. australijski materialista David Armstrong czy polski reista Tadeusz Kotarbiński.

5. O swoistości świadomości

Odpowiedź na pytanie: czym jest świadomość?, jest jednym z najtrudniejszych pytań stojących przed nauką i filozofią. 

Obecnie nauka zbliżyła się znacznie do odpowiedzi na prostsze pytanie: czym jest życie? Życie biologiczne, mimo swego ogromnego skomplikowania, wydaje się znacznie prostsze, niż życie psychiczne, myśl, świadomość.

Nie znając definicji świadomości, nie można też w pełni odpowiedzieć na pytanie, na czym polega swoistość świadomości, i w ogóle swoistość zjawisk psychicznych.

Możliwa jest jednak częściowa odpowiedź na to pytanie.

Pierwszym wyróżnikiem zjawisk psychicznych jest to, że znajdują się one w podwójnej zależności od zjawisk fizycznych. Jako odzwierciedlenie otaczającego świata przeżycia poznawcze oraz uczuciowe zależą od materii zewnętrznej, stanowiącej środowisko bytowania człowieka. Z kolei jako funkcja (czyli czynność) mózgu przeżycia psychiczne zależą od materii organicznej ciała człowieka, a w szczególności od mózgu.

Drugim istotnym wyróżnikiem zjawisk psychicznych jest ich subiektywny (podmiotowy) charakter. W odróżnieniu od nich zjawiska fizyczne są obiektywne (przedmiotowe).

Trzeci ważny wyróżnik zjawisk psychicznych to fakt, że są one bezpośrednio dostępne w drodze introspekcji, natomiast zjawiska fizyczne są nam dane w drodze ekstraspekcji, czyli doświadczenia zewnętrznego, zmysłowego. Introspekcja („wgląd wewnątrz”), to zdolność do uświadamiania sobie i analizy własnych przeżyć psychicznych.

Czwartym wyróżnikiem zjawisk psychicznych jest to, że są one bezpośrednio dostępne wyłącznie poznającemu je podmiotowi (właśnie w drodze introspekcji), natomiast zjawiska fizyczne są dostępne zmysłowo wielu podmiotom (ludziom), czyli są poznawalne na drodze intersubiektywnej.

6. Nauki przyrodnicze o materialnym podłożu świadomości

Na materialne podłoże świadomości wskazują takie nauki, jak

  • anatomia porównawcza mózgu,
  • neurofizjologia oraz
  • cybernetyka.
Anatomia porównawcza mózgu

wskazała na trzy uwarunkowania zjawisk psychicznych przez zjawiska fizyczne zachodzące w człowieku. Dwa pierwsze z tych uwarunkowań dotyczą inteligencji.

(1) Po pierwsze, poziom inteligencji u poszczególnych gatunków okazuje się zależny od wagi względnej mózgu, to znaczy wagi mózgu w stosunku do wagi ciała.

Człowiek: istota psychofizyczna
Wieloryb, waga bezwzględna jego mózgu zajmuje pierwsze miejsce

Najwyższą wagę względną ma mózg człowieka, następnie delfina oraz małpy człekokształtnej. Liczy się także waga bezwzględna mózgu, jednakże pod tym względem człowiek zajmuje dalsze miejsce, gdyż największy mózg (ważący zazwyczaj od 4 do 8 kg) posiada wieloryb, na drugim miejscu jest słoń (jego mózg waży 2, 3 kg), kolejne miejsce zajmuje delfin (ok. 1,7 kg) i dopiero na czwartym miejscu jest człowiek z mózgiem ważącym około 1,35 kg.

Okazało się też, że średnia waga mózgu ludzi wybitnych wynosi ok. 1,45 kg. Zaliczono do nich: uczonych, wynalazców, pisarzy, artystów oraz innych twórców a także przywódców. 

(2) O poziomie inteligencji decyduje jednak nie tyle waga względna mózgu, ile wielkość powierzchni mózgu. Ta zaś zależy nie tyle od wielkości mózgu, co od stopnia pofałdowania kory mózgowej, tzn. od ilości i głębokości bruzd.

Pod tym względem dane anatomiczne są jednoznaczne: nie ma wybitnej inteligencji bez wybitnego pofałdowania kory mózgowej.

Wielkie pofałdowanie kory mózgowej („istoty szarej”, „szarych komórek”), będąc warunkiem koniecznym (niezbędnym) wybitnej inteligencji, nie jest jednak warunkiem dostatecznym (wystarczającym), gdyż mózg i jego kora mogą – niezależnie od wielkości – po prostu źle funkcjonować.

(3) Trzecia zależność czynności psychicznych od budowy mózgu polega na tym, że w mózgu ludzkim odkryto rozmaite ośrodki czynności psychicznych. Są to ośrodki mowy oraz czynności zmysłowych (wzroku, słuchu, smaku, powonienia, dotyku), a także ośrodek ruchu.

Z drugiej strony okazało się jednak, że nie odkryto wyraźnych ośrodków najwyższych czynności psychicznych, takich jak myślenie, wyobraźnia, pamięć i uwaga.

Także neurofizjologia

ustaliła pewne fakty, świadczące o zależności zjawisk psychicznych od mózgu.

Są to takie fakty, jak mechanizm dwóch rodzajów odruchów.

  • Bezwarunkowych (leżących u podstaw instynktów) oraz
  • warunkowych (wyuczonych), stanowiących podstawę nawyków człowieka, a nawet być może procesów poznawczych, łącznie z myśleniem.
Cybernetyka,

kognitywistyka, sztuczna inteligencja oraz niektóre inne nauki związane z badaniem mózgu starają się symulować rozmaite procesy psychiczne.

Wciąż jednak nauka jest daleka od zrozumienia zarówno funkcjonowania mózgu jak też natury zjawisk psychicznych.

Ilustracje

Nicolas Malebranche – źródło: Wikimedia Commons

Zob. też:

Monizm, dualizm, pluralizm
Materializm, idealizm, dualizm
Materia i duch: współczesne definicje

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *