Nazizm (RzN3)
Obrazek: Adolf Hitler na sesji Reichstagu w 1939 r. – Berlin, Kroll Opera House, gdzie odbywały się obrady po pożarze budynku Reichstagu
Pochodzenie nazwy „nazizm”
Nazwa „nazizm” pochodzi od skrótu „narodowy socjalizm” – Nationalsozializmus (czytaj pogrubione litery) – i jest używana zamiennie z takimi terminami, jak właśnie „narodowy socjalizm” lub „hitleryzm”.
Pojęcie nazizmu i jego charakterystyka są doprecyzowane w poprzednim Wpisie: Totalitaryzm. Nazizm bowiem, jest – obok bolszewizmu – jedną z dwóch podstawowych odmian totalitaryzmu – jest totalitaryzmem faszystowskim. Zob. też Wpis: Faszyzm.
Charakterystyka nazizmu
Nazizm,spełniając wszystkie podane charakterystyki totalitaryzmu, jednocześnie cechuje się pewnymi swoistościami odróżniającymi go od innych form totalitaryzmu. |
W tym miejscu wymienię jedynie kilka najważniejszych, eksponując te, które najwyraźniej odróżniają go od totalitaryzmu stalinowskiego (tj. od bolszewizmu) i które są związane z jego eugenicznymi uwarunkowaniami.
Pierwsza swoistość to ta, że nazizm jest totalitaryzmem rasowym, mającym korzenie biologiczne oraz naturalistyczne. Jest to zresztą ściśle związane z jego determinantem eugenicznym. Bolszewizm natomiast, jest totalitaryzmem klasowym, o podstawach społeczno-ekonomicznych.
Według wypowiedzi Hanny Arendt, „nie ma większego znaczenia”, że pierwszy „organizuje masy w imię rasy” (czyli według „praw życia i natury”), a drugi „w imię klasy” (czyli wedle „praw dialektyki i ekonomii”), w porównaniu z głębią podobieństw między nimi1H. Arendt, Korzenie totalitaryzmu, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008, s. 456..
Moim zdaniem, różnicy tej nie należy bynajmniej lekceważyć. Od niej bowiem zależy, jakie grupy i warstwy społeczne (lub rasy), podpadają w obu totalitaryzmach pod pojęcie „wroga obiektywnego” i, tym samym, skazywane są na zagładę.
Pojęcie to ma zresztą – niezgodnie z nazwą – treść w dużej mierze wyznaczoną przez zmienne kryteria historyczne, nierzadko o charakterze subiektywnym. Na przykład Polacy czy Rosjanie przestawali być uznawani w Trzeciej Rzeszy za „wrogów obiektywnych”, w momencie podpisywania przez ich kraje paktów o współpracy z Niemcami (np. paktu Ribbentrop–Mołotow). Była to jednak naturalnie krótkotrwała zmiana ich statusu politycznego.
Wróg obiektywny różni się od zwykłego, faktycznego wroga (czyli kogoś, kto rzeczywiście zagraża systemowi) tym, że jest podany, zdefiniowany przez władzę, z góry wyznaczony do zwalczania. Status polityczny pewnych grup bądź narodów został przesądzony na podstawie przyjętej ideologii totalitarnego ustroju.
Wrogowie obiektywniW nazizmie wrogami obiektywnymi stali się członkowie niektórych narodów uznanych za „rasy niższe”, takich jak Żydzi, Cyganie, Słowianie (w szczególności Polacy) oraz pewne kategorie Niemców. |
Spośród Niemców zwalczani byli zwłaszcza marksiści (w tym komuniści i socjaldemokraci) oraz inni „internacjonaliści”. Ponadto ci, którzy nie byli w stanie zaaprobować szowinizmu rasowego czy innych niebezpiecznych rasistowskich ideologii.
Do likwidacji przeznaczeni byli również ludzie upośledzeni umysłowo i fizycznie. To wskazuje, że zawartość terminu „wróg obiektywny” była wyznaczana w niemałym stopniu przez eugenikę. Radykalizm i rasistowski charakter eugeniki niemieckiej (występującej zazwyczaj pod nazwą Rassenhygiene) przejawiał się m.in. w tym, że kwalifikował całe grupy etniczne a nawet narody, jako gorsze, niższe rasowo, jako dysgeniczne.
Nazizm ukształtowany pod wpływem eugeniki
Ludobójczy i totalitarny charakter faszyzm niemiecki przybrał w dużej mierze pod wpływem eugeniki, która wraz z okultyzmem kształtowała „mit krwi”. |
Według tego mitu ideałem, do którego należy dążyć, jest „czystość rasowa”. Ta natomiast, jest osiągalna jedynie w drodze likwidacji przynajmniej niektórych ras „niższych” (tych, które skaziły lub skażają rasę wyższą), a nawet niektórych warstw rodzimej ludności (np. osób dysgenicznych), co w prostej drodze wiodło do ludobójstwa.
Zdaniem Arendt „nazistowski motor zniszczenia nie zatrzymałby się nawet przed Niemcami”, co „wynika niezbicie z ustawy o zdrowotności w Rzeszy”. Proponuje się w niej „«izolowanie» od reszty ludności wszystkich rodzin, w których występują dolegliwości serca i płuc. Jest oczywiste, że następny punkt tego programu przewiduje ich fizyczną likwidację”2Tamże, s. 452, przypis 16.,3Zob. też H. Arendt, Eichmann w Jerozolimie. Rzecz o banalności zła, Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, Kraków 1987, s. 372..
Ludobójstwo nazizmu (w tym Holokaust) i przypadki ludobójstwa innych odmian totalitaryzmu lub rządów autorytarnych nie były identyczne. Te inne, były przeważnie uwarunkowane czynnikami politycznymi lub ekonomicznymi, i miały też zazwyczaj doraźny, pragmatyczny, a czasami, „lokalny” charakter.
Ludobójstwo nazistowskie natomiast, miało głęboko światopoglądowy, metafizyczny i naturalistyczny charakter4I. Sugalska, Eugenika. W poszukiwaniu istoty niemieckiego totalitaryzmu, Bogucki Wyd. Naukowe (oraz PWN), Poznań 2015, s. 87.. |
Analiza Karla Poppera
Ową swoistość uchwycił częściowo K. Popper, gdy pisał:
Jest rzeczą interesującą, jak bardzo ten materialistyczny rasizm, mimo zupełnie innego pochodzenia, przypomina naturalizm Platona5K. Popper, Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie, t. 2, Wysoka fala proroctw: Hegel, Marks i następstwa, PWN, Warszawa 1993, s. 69..
Dalej Popper pisał, że Marks zastąpił heglowskiego «Ducha» przez materię […]. Podobnie rasizm podstawił w miejsce heglowskiego «Ducha» coś materialnego, quasi-biologiczną koncepcję Krwi i Rasy. Zamiast «Ducha» Krew jest samorozwijającą się istotą; zamiast «Ducha» Krew jest panem świata i przejawia się na scenie historii; i zamiast «Ducha» Krew narodu wyznacza jego istotne przeznaczenie6Tamże, s. 69–70..
Także do nazizmu można odnieść to, co Popper stwierdził, mając na uwadze ówczesne doktryny totalitarne:
Dla współczesnych doktryn totalitarnych państwo nie jest celem najwyższym. Jest nim raczej Krew, Naród i Rasa. Wyższe rasy mają moc tworzenia państwa7Tamże, s. 71..
Literatura
- Arendt H., Korzenie totalitaryzmu, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008.
- H. Arendt, Eichmann w Jerozolimie. Rzecz o banalności zła, Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, Kraków 1987.
- Popper K., Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie, t. 2, Wysoka fala proroctw: Hegel, Marks i następstwa, PWN, Warszawa 1993.
- Sugalska I., Eugenika. W poszukiwaniu istoty niemieckiego totalitaryzmu, Bogucki Wyd. Naukowe (oraz PWN), Poznań 2015.
Ilustracje
Obrazek wyróżniający – źródło: Rare Historical Photos
Święto plonów – źródło: Rare Historical Photos (obydwa linki wyłączyłam, gdyż strony uznane zostały ostatnio za niebezpieczne, chociaż wcześniej wszystko było OK; może niesłusznie zostały uznane za niebezpieczne?)