Totalitaryzm (RzN2)
Pojęcie totalitaryzmu pojawiło się u badaczy (politologów, historyków, socjologów czy filozofów) w odniesieniu do faszyzmu niemieckiego (a także wcześniejszych systemów totalitarnych) w latach trzydziestych XX wieku.
Karl Popper oraz Hannah Arendt – jak się zdaje – pierwsi w latach czterdziestych i pięćdziesiątych rozszerzyli jego zakres na system bolszewicki (bolszewizm). Wyróżnili tym samym, dwie podstawowe odmiany współczesnego totalitaryzmu: hitlerowską (nazizm) i stalinowską (bolszewizm).
Cechy totalitaryzmu
Z czasem zrodziły się próby dalszego rozszerzenia pojęcia totalitaryzmu na takie współczesne systemy polityczne (władzy i ideologii), jak system chiński (we wcześniejszych fazach jego rozwoju), kambodżański (system Czerwonych Khmerów) czy system północnokoreański. Z tym że sam termin „totalitaryzm” (wł. totalitario) – podobnie jak termin „faszyzm” – wprowadził Benito Mussolini dla określenia systemu faszystowskiego, który rozwijał we Włoszech. A właściwie – rozsławił, gdyż najpierw termin ten został użyty przez opozycję na określenie właśnie rządów Mussoliniego. On natomiast wykorzystał to i nadał totalitaryzmowi pozytywne znaczenie, charakteryzując go krótko:
Wszyscy w państwie, nikt poza nim, nikt przeciw niemu.
Nie ma jednomyślności w kwestii jednoznacznego zdefiniowania totalitaryzmu przez podanie jego cech koniecznych (lub dostatecznych). Zatem znawcy tematu, uczeni, nieco odmiennie charakteryzują systemy totalitarne, a także różnie je klasyfikują. Są też tacy, którzy omawiając totalitaryzm, rezygnują z podania jego definicji. Na przykład Pierre Hassner (francuski znawca polityki międzynarodowej) uważa, że nie można w ogóle podać takiej definicji. Dlatego mówi, że totalitaryzm jest raczej pewną logiką, pewnym ruchem niż określonym ustrojem1P. Hassner, Dialektyka totalitaryzmu, w: Doktryny polityczne i prawne, 2005..
Oczywiście, totalitarne formy władzy często różnią się od siebie, i to znacznie. Wprawdzie powtarzają się pewne cechy występujące we wszystkich ustrojach totalitarnych, jednakże zestaw cech różnicujących jest również pokaźny.
Totalitaryzm „w zastosowaniu”
Ze wszystkich opisów totalitaryzmu, które napotkałam w literaturze, wnikliwością i głębią oraz wszechstronnością wyróżnia się – w moim przekonaniu – charakterystyka tego ustroju i systemu sprawowania władzy, którą zaproponowała Hannah Arendt, w klasycznym już dziele Korzenie totalitaryzmu.
Poniżej przedstawię tę charakterystykę, wprowadzając jedynie pewne (stosunkowo) drobne zmiany oraz uzupełnienia, na podstawie własnych przemyśleń. Wynikają one głównie z faktu, że Arendt nie mogła uwzględnić powstania w późniejszym okresie państw totalitarnych o znacznie mniejszych rozmiarach niż Rzesza Niemiecka czy Związek Radziecki.
Podstawowe cechy totalitaryzmu
Zdaniem H. Arendt, najbardziej charakterystyczne dla tej formy władzy czy lepiej, dla tej formacji ustrojowej, ideologicznej oraz światopoglądowej, są:
|
|
|
|
|
|
|
|
Najbardziej charakterystyczne
|
|
Zmienić naturę człowieka
Przywódcy, którzy zazwyczaj wywodzą się z motłochu, posiadają poparcie mas. Pozyskują je za pomocą agresywnej propagandy, indoktrynacji i kłamstwa. Natomiast, wobec osób, grup i warstw społecznych, uznanych za wrogów społeczeństwa, narodu czy państwa, stosują bezwzględny terror.
Logika totalitaryzmu polega na wprowadzaniu w życie pewnych idei i z chwilą ich wprowadzenia krystalizuje się nowa (inna) rzeczywistość. Ludzie zanim się zorientują, do czego władza zmierza, nie mogą już niczego zrobić, niczego zmienić, z powodu stosowania bezwzględnego terroru. |
Arendt podkreśla, że nie tylko
środki totalnego panowania są drastyczniejsze, ale że totalitaryzm jest także zasadniczo odmienny od innych znanych nam postaci politycznego ucisku, takich jak despotyzm, tyrania i dyktatura. Wszędzie tam, gdzie doszedł do władzy, stworzył zupełnie nowe instytucje polityczne, niszcząc zarazem wszystkie społeczne, prawne i polityczne tradycje kraju. […]
[T]otalitarny rząd zawsze przekształcał klasy w masy, zastępował system partyjny nie jednopartyjną dyktaturą, lecz masowym ruchem, przesuwał centrum władzy z wojska ku policji i obierał politykę zagraniczną dążącą otwarcie do władzy nad światem5Tamże, s. 645..
Państwo rozwija zbrojenia, dążąc do totalnego panowania nad całym światem, dlatego cechuje je wysoki militaryzm. Jednakże dążąc do podbojów, „[…] ideologie totalitarne wcale nie dążą do przekształcenia świata zewnętrznego czy do rewolucyjnego przeobrażenia społeczeństwa, lecz do przekształcenia samej natury człowieka [podkreślenie moje]”6Tamże, s. 643..
Totalitaryzm tworzy człowieka nowego typu
W tym miejscu docieramy – jak sądzę – do samej istoty totalitaryzmu, i to zarówno w jego odmianie nazistowskiej, jak i bolszewickiej.
Totalitaryzm w swym najgłębszym wymiarze zmierza do stworzenia człowieka nowego typu. |
Według nazizmu ma to być człowiek przyszłości. Zdolny do panowania nie tylko nad Niemcami, lecz nad całym światem, przy tym człowiek „totalnie dyspozycyjny”, oddany bez reszty wodzowi.
Każda władza totalitarna wychodzi od nowego modelu człowieka; jest to niejako per definitionem cecha różniąca władzę totalną od tradycyjnych form władzy terrorystycznej7J. Fest, Oblicze Trzeciej Rzeszy, Czytelnik, Warszawa 1970, s. 479..
Czy totalitaryzm możliwy jest wyłącznie w dużych państwach?
Ogólnie zgadzam się z charakterystyką totalitaryzmu podaną przez Arendt z kilkoma wyjątkami.
Zdaniem Arendt kraje małe (mniej liczebne) nie mogły sobie pozwolić na wprowadzenie rządów totalitarnych. Posiadanie wielkich mas ludzkich pozwala na zakładanie obozów zagłady i ustanowienie totalitarnego systemu rządów. Liczne masy i poczucie zbędności typowe dla człowieka masowego umożliwia pozbycie się dużej liczby ludzi, nie powodując wyludnienia. W krajach nieposiadających takiego potencjału („we wszystkich mniejszych krajach Europy”) dochodzi do powstania dyktatur klasowych lub partyjnych, lecz nie ustroju totalitarnego8Zob. H. Arendt, dz. cyt., s. 450–453..
Powyższy pogląd Arendt jest związany z faktem, że jej obserwacje dotyczyły krajów ówczesnej Europy (co sama zaznacza), dlatego nie była w stanie przewidzieć tego, co się zdarzy np. w krajach azjatyckich, takich jak Kambodża czy Korea Północna, w których reżimy porewolucyjne przybrały także charakter totalitarny i ludobójczy. Mała liczba ludności Kambodży (ok. 7 mln) nie przeszkodziła Pol Potowi (właściwie Saloth Sarowi) wymordować niemal 1/3 (ok. 2 mln) mieszkańców i stworzyć jeden z najbardziej krwawych reżimów totalitarnych9I. Sugalska, Eugenika. W poszukiwaniu istoty niemieckiego totalitaryzmu, Wyd. Naukowe Bogucki (oraz PWN), Poznań 2015, s. 86..
Czy każdy totalitaryzm dąży do władzy nad światem?
Uwzględniając fakt istnienia małych (lub średnich) krajów totalitarnych, takich jak Korea Północna czy Kambodża, należy też wprowadzić poprawkę do tezy Arendt, że rząd totalitarny zawsze dąży otwarcie do władzy nad światem. Teza ta sprawdzała się dla tych systemów totalitarnych (nazizm, bolszewizm), które miała na uwadze autorka Korzeni totalitaryzmu.
Trudno oczekiwać, by państwa małe, takie jak Kambodża, lub nawet średnie liczące kilkadziesiąt milionów ludności, np. Korea Północna, mogły dążyć otwarcie do władzy nad światem. Komunistyczna Korea Północna jest obecnie potęgą militarną. Dysponuje jedną z najliczniejszych armii świata oraz wyprodukowała kilka lub kilkanaście bomb atomowych. Jednak wobec takich potęg ekonomicznych, technologicznych i militarnych, jak USA, Chiny, Federacja Rosyjska czy chociażby Anglia i Francja, jest krajem drugorzędnym.
Wymienione kraje należą do klubu państw posiadających setki lub tysiące zwykłych bomb atomowych takich jak te, które zostały zrzucone na Hiroszimę i Nagasaki. Posiadają również arsenały bomb wodorowych, setki i tysiące razy potężniejszych od bomb atomowych10Tamże..
Struktura państwa totalitarnego
Kolejny punkt niezgody dotyczy tezy, że (każde) państwo totalitarne zorganizowane jest na zasadzie struktury poziomej, przy czym rozmaite organy, agendy, instytucje (policja, armia, administracja, partia) powielają często kompetencje w sensie merytorycznym i terytorialnym. Takie powielanie kompetencji rzeczywiście było świadomie wprowadzane w totalitaryzmie niemieckim. Miało na celu (m.in.) podnoszenie rangi władz zwierzchnich, które rozstrzygały częste spory kompetencyjne między (powielającymi się) władzami niższych szczebli. Ale bywało rozmaicie, jeśli chodzi o inne kraje totalitarne.
Nie sądzę, by w totalitaryzmach budowanych według wzorca bolszewickiego występowały struktury poziome. Powielanie kompetencji oczywiście było zamierzonym celem, aby wprowadzić chaos i dezorientację.
Jeśli chodzi o strukturę poziomą, to warto dodać, że w Rzeszy niższe poziomy organizacyjne decydowały raczej w błahych sprawach, a spory kompetencyjne pomniejszały ich wagę. Przywódcy państwa chcieli dowartościować wiernych zwolenników na dole hierarchii, ale nie na tyle, aby podzielić się z nimi władzą, powierzając im rozstrzyganie i decydowanie w istotnych dla państwa sprawach.
Literatura
- H. Arendt, Korzenie totalitaryzmu, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008.
- Fest J.C., Oblicze Trzeciej Rzeszy, Czytelnik, Warszawa 1970.
- Fest J.C., Hitler a upadek Trzeciej Rzeszy, Świat Książki, Warszawa 2003.
- Krasuski J., Historia Rzeszy Niemieckiej 1871–1945, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1971.
- Popper K., Nędza historycyzmu, z dodatkiem: Fragmenty autobiografii, Wydawnictwo KRĄG, Warszawa 1989.
- Popper K., Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie, t. 1, Urok Platona, oraz t. 2, Wysoka fala proroctw: Hegel, Marks i następstwa, PWN, Warszawa 1993.
- Rosenberg A., Der Mythus des 20. Jahrhunderts. Eine Wertung der Seelisch Geistigen Gestaltenkampfe unserer Zeit, Hoheneichen-Verlag, München 1943 (oraz 1934).
- Ryszka F., Noc i mgła. Niemcy w okresie hitlerowskim, „Książka i Wiedza”, Warszawa 1997.
- Skrzypek A., Historia społeczna Europy XIX i XX wieku, Wyd. Poznańskie, Poznań 2009.
- Sugalska I. Eugenika. W poszukiwaniu istoty niemieckiego totalitaryzmu, Wyd. Naukowe Bogucki (oraz PWN), Poznań 2015.
Ilustracje
Marsz członków NSDAP – źródło: Rare Historical Photos. (Wyłączyłam ten link, gdyż niestety ostatnio strona była uznana za niebezpieczną, ale nie jestem pewna czy słusznie).
Zjazd partii NSDAP w Norymberdze w 1934 r. – źródło: Wikimedia Commons