Buddyzm pierwotny. Podziały i przeobrażenia (Bu5)

Obrazek: Świątynia buddyjska na Koh Samui w Tajlandii

Buddyzm pierwotny (przedkanoniczny)

Budda swą naukę nazwał – dharma, co w sanskrycie ma wiele znaczeń, m.in.: religia, prawo, ład, cnota, natura. Dharma, Sangha (gmina buddyjska) i Budda – stanowić miały Trzy Klejnoty nowego porządku.

Główny nacisk w swej doktrynie – nauce (zwanej – dharma)Budda kładzie na wyrzeczenie się wszelkich pragnień, uniemożliwiających dotarcie do prawdziwej natury rzeczy. Wszystko, co należy do świata empirycznego powinno się przezwyciężyć dla zbawienia. Całkowity spokój duszy uzyskuje się po osiągnięciu najwyższego stopnia mądrości, a to natomiast uwalnia duszę od ponownych bolesnych wcieleń. Wiele uwagi poświęcił Budda – cierpieniu. Mówił:

[…] Bolesny jest świat; bolesne jest życie, podległe narodzinom i śmierci, chorobie i cierpieniu; bolesne jest połączenie z tym, co niemiłe, i rozłąka z tym, co przyjemne […]¹M. Mejor, 2001, 77.

Wychowany w wierze braminów, odrzucał głoszoną przez nich ideę duszy – atmana, tj. duszy pojedynczego człowieka, która wyzwoli się dzięki połączeniu z „duszą świata”, czyli po połączeniu się atmana z Brahmanem²zob. Słuszkiewicz, 1988, 484. Przejął natomiast samą ideę „wędrówki dusz” (sansary) oraz ideę moralnie wartościowanego czynu (karmana), a także rozwijał zasadę ahinsy – głosząc poszanowanie dla wszystkich istot żyjących.

Istnieniu duszy, będącej elementem boskości i (lub) „łącznikiem” człowieka z Bogiem – wręcz zaprzeczał. Nie istnieje stała i niezmienna dusza, a

osobę tworzy potok nieustannie zmieniających się układów pięciu kategorii elementarnych czynników bytu (dharma), regulowanych prawem przyczynowości³M. Mejor, 2001, 17.

Wierzenia religijne Indii (wedyzm, braminizm) posłużyły jedynie za pozycję wyjściową, ale rozwiązania jakie przyjął Budda, są nowatorskie w stosunku do ezoterycznych upaniszad.

Nauka Buddy przynosiła wyzwolenie wszystkim ludziom, bez względu na pochodzenie czy status społeczny, zatem mogła stać się bliska każdemu człowiekowi.

Rzeczywistości nie stanowi istnienie, lecz stawanie się i przemijanie.

Wyzwoleniem od przemijania jest wiara w naukę Buddy i właściwa postawa w życiu. W osiągnięciu celu mają pomagać koncentracja i medytacja, a te z kolei powinny być wspierane regulowanym oddechem i odpowiednią pozycją ciała.

Budda nie pozostawił bez wskazówek ludzi świeckich, żyjących poza gminą buddyjską, ale interesujących się jego nauką. Zalecał im:

(1) zaniechać złych czynów (nie odbierać życia istotom żywym, nie zabierać tego, czego im się nie da, unikać niedozwolonych przyjemności, nie kłamać);

(2) porzucić złe postępowanie wywołane: żądzą, nienawiścią, zaślepieniem, strachem;

(3) unikać sytuacji, które mogą narazić na szkodę: używania napojów upajających, chodzenia w nieodpowiednie miejsca i o nieodpowiedniej porze, oglądania widowisk, uprawiania gier, towarzystwa złych ludzi, lenistwa⁴zob. Słuszkiewicz, 1988, 483.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Określił też, jakie cechy powinien mieć prawdziwy przyjaciel.

A więc przyjacielem może być ten, kto: udziela pomocy, dzieli dolę i niedolę, pożytecznie radzi i współczuje.

Nowy ruch religijny na tle braminizmu wyróżniał się:

• prawie całkowitym brakiem ceremonii i ofiar, śpiewania, szeptania modlitw.
• Zdecydowanie odrzucił jakiekolwiek obrzędy.
• Manifestował swój wewnętrzny charakter przeżyć religijnych, kontrastujący z zewnętrznym ceremoniałem religijnym.
• Nie było też modlitw i zwracania się do Buddy po jego śmierci, ponieważ ten, który osiągnął nirwanę, nie mógł słyszeć głosów ziemskich.
• Początkowo też nie przedstawiano jego wizerunku. Dopiero w I w. n.e. wyznawcy buddyzmu zaczęli wznosić posągi Buddy w identycznej prawie, charakterystycznej pozie.

Uwaga Budda, Siddhartha Gautama jest przedstawiany w takiej pozie, jak wyżej. Jest bardzo szczupły, medytujący, poważny. Z czasem (o czym będzie poniżej) zaczęto tworzyć w rozmaitych odłamach buddyzmu kolejne postacie buddów, z wizerunkiem mocno odbiegającym od Buddy – założyciela tego nurtu religijnego. Załączam kilka obrazków. Jak można uwierzyć, że tak wyglądał wędrowny asceta, stroniący od uciech tego świata, człowiek skromny i ubogi. Żaden z tych rozradowanych tłuściochów nie pasuje do postaci Buddy, a nawet do buddów (pisanych małą literą), tworzonych później na potrzeby lokalnych wyznań buddyzmu.

 

Podziały i przeobrażenia

Swoim uczniom Budda przed śmiercią powiedział: „Idźcie do wszystkich krain i głoście tę nowinę”⁵Kotański, 1988, 494. Chodziło o odkrytą przez niego „prawdę”. Wraz z rozprzestrzenianiem się buddyzmu (jak już wspomniałam we wcześniejszych wpisach), nieuniknione były pewne odstępstwa od buddyzmu pierwotnego. Zetknięcie się z innymi kulturami, religiami, wierzeniami, a także przystosowanie do poziomów cywilizacyjnych lokalnych społeczeństw pogłębiły różnice, powodując zacieranie pierwotnie wspólnej ścieżki. Co ciekawe, w Indiach, gdzie narodził się buddyzm, obecnie jest go niewiele (o czym będzie w dalszej części). Przyjął się natomiast w wielu innych azjatyckich krajach, przybierając różne formy w zależności od lokalnych uwarunkowań.

Główny podział buddyzmu

Marek Mejor w książce pt. Buddyzm. Zarys historii buddyzmu w Indiach podaje cztery główne fazy historii buddyzmu: (1) buddyzm pierwotny, (2) buddyzm hinajany, (3) buddyzm mahajany, (4) buddyzm wadżrajany (tantryczny). Inni znawcy myśli buddyjskiej podają jeszcze inne podziały. Proponują podziały ze względów historycznych, terytorialnych lub doktrynalnych.

Znany jest podstawowy podział szkół buddyzmu na dwa główne nurty: hinajana (therawada) i mahajana.

Nurt hinajana (tzn. „mały wóz” lub „mała droga”) uznawany jest za najwierniejszy nauce Buddy (zasady tego nurtu zredagowane w języku palijskim, tworząc tzw. kanon palijski, przetrwały najliczniej, obejmując wiele ksiąg). Określenie to miało powstać w związku z przekonaniem o zbawieniu możliwym dla niewielkiej grupy mnichów, w przeciwieństwie do „wielkiego wozu”, głoszącego możliwość zbawienia wszystkim wyznawcom. Hinajana – zwany też „buddyzmem starszym” – bardzo rygorystycznie przestrzegał nauki swego mistrza, dość trudno się przyjmował w rozwijających się społeczeństwach.

Postać Buddy została z czasem przeistoczona w transcendentną, ponadświatową wielkość duchową, która wcieliła się w człowieka, aby pokazać drogę do zbawienia.

Stworzona została też dodatkowa postać – bodhisattwy. Jest to postać „przebudzona” (budda), która zrezygnowała na razie z nirwany, aby dopomóc ludziom w zbawieniu. Od tego też czasu Buddę postawiono na najwyższej pozycji bóstw i w odróżnieniu od innych buddów, zaczęto nazywać Buddą Siakjamunim. Z czasem Budda nazwany został też Najdoskonalszą Istotą – Tathagata, co dosłownie tłumaczy się: „ten, który utorował drogę do zbawienia”. Termin ten znany był podobno w starożytnych Indiach i oznaczał to samo, co Mesjasz w Palestynie.

Nurt mahajana (tzn. „wielki wóz” lub „wielka droga”, posługujący się kanonem pism w języku chińskim) jest buddyzmem modyfikowanym. Często łączony jest z innymi wyznaniami, odłamami religii bramińskiej bądź lokalnymi wierzeniami. Kierunek ten zatoczył szersze kręgi jako bardziej postępowy. Nastąpiła wraz z rozwojem tego nurtu znaczna ewolucja postaci Buddy, który stał się istotą „ponadświatową, transcendentną i absolutną”⁶A.T. Khoury, 1987, 49. Raz był przedstawiany osobowo, innym razem nieosobowo, jako Ciało Prawa. W mahajanie Budda jest więc już bóstwem absolutnym, istotą nadprzyrodzoną, wobec którego propagowany jest silnie rozwinięty kult.

Postać bodhisattwy odegrała w tym odłamie buddyzmu nieco większą rolę. Podzielona została nawet na dwie istoty: ziemską, pomagającą ludziom dojść do zbawienia i niebiańską, która zamieszkuje w świecie bogów, ale na razie nie osiąga nirwany i nie staje się Buddą, bo chce służyć ludziom. Bodhisattwą ziemskim może się stać każdy, kto pomaga ludziom w drodze do zbawienia.

Przez uczonych teologów tego kierunku opracowane zostały i wydane słynne sutry:

Sutra mądrości, Sutra ozdoby, Sutra lotosu i inne.

Rozpowszechniona jest też szkoła pośrednia – madhjamika, założona przez Nagardżunę (w II lub III w. n.e). Szkoła ta propagowała naukę o uniwersalnej pustce. Wszystko na tym świecie jest pustką i złudą.

Złudzeniem jest nawet sam Budda. […] wszystko jest puste, pusty jest świat, pusty jest człowiek, pusty jest nawet Budda i nirwana⁷A.T. Khoury, 1987, 50.

Chociaż szkoła ta jest pośrednią drogą między hinajaną i mahajaną, to budzi najwięcej kontrowersji i nawet paradoksów. Oprócz teorii pustki, rozwinęła teorię tzw. negatywnej mądrości. Człowiek mądry nie powinien zabiegać o „żadną rzecz i żaden cel w swoim życiu”. Opracowane zostały trzy zasady, którymi mędrzec powinien się kierować: (1) nie-osiągania, (2) nie-twierdzenia i (3) nie-zdawania się na nic.

(1) Prawdziwie mądry człowiek jest spokojny i wolny, toteż nie stara się już niczego osiągać, nawet nirwany. Nie pragnie życia, a zatem zniknięcie jego empiryczności i zbawienie jest już bliskie.

(2) Wszystko, co się twierdzi należy do tego pustego i nierzeczywistego świata. Poprzez myśli człowiek wiąże się z pozorną realnością świata, dlatego powinien jak najszybciej wyzbyć się wszystkich treści myślowych.

(3) W świecie złudy nic nie jest warte, aby się z tym wiązać, tym bardziej, że zbawienie polega na zniknięciu z tego świata.

Pustka w rozumieniu tego nurtu buddyzmu ma dwie strony, negatywną i pozytywną.

• Negatywna strona pustki pokazuje przemijanie, brak stałości rzeczy i procesów.
• Pustka pozytywna jest własnością wszystkich zjawisk, ale „ukazuje się jednak dopiero wtedy, gdy zjawiska te rozproszą się i znikną”. Ukazuje się jako prazasada świata i zarazem jako pranatura Buddy.

Budda mógł osiągnąć nirwanę jedynie wtedy, gdy pozbył się swego „ja”, gdy rozwiązał siebie⁸A.T. Khoury, 1987, 51.

Współcześnie, trzecim ważnym nurtem – obok hinajany (buddyzm południowy) i mahajany (buddyzm dalekowschodni), jest buddyzm tybetański (północny) – zwany lamaizmem, posługujący się kanonem pism w języku tybetańskim.

Oprócz wymienionych nurtów powstało wiele innych odgałęzień buddyzmu, szkół, kierunków, sekt. Przypomnę niektóre z nich:

mantrajana („wóz formuł magicznych”),
wadżarajana („wóz diamentowy”),
sahadżajana,
kalaczakrajana.

Praktyki ascetyczno-mistyczne – joga, w zetknięciu z buddyzmem wypromowały następne sekty, takie jak: jogaczara (jogaćara), cźan, lub zen. Tantryzm, to zespół staroindyjskich wierzeń ściśle połączony z magią, astrologią, alchemią, bogaty w obrzędy rytualne. Za życia Siakjamuniego i jego uczniów był ostro zwalczany. W połączeniu z niektórymi szkołami buddyjskimi, zaowocował powstaniem wielu nowych kierunków, pod ogólną nazwą buddyzmu tantrycznego.

Literatura

• Aśwaghosza, ok. I w. n.e., fragment z: Buddhaczarita: Poematu o życiu i czynach Buddy, w: Mejor M., 2001, Buddyzm. Zarys historii buddyzmu w Indiach, Prószyński i S-ka, Warszawa.
• Khoury A.T., 1987, Buddyzm, w: Brunner-Traut E. (red.), Pięć wielkich religii świata, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa.
• Kotański W., 1988, Buddyzm jako religia światowa, w: (praca zbiorowa), Zarys dziejów religii, Iskry, Warszawa.
• Mejor M., 2001, Buddyzm. Zarys historii buddyzmu w Indiach, Prószyński i S-ka, Warszawa.
• Słuszkiewicz E., 1988, Buddyzm pierwotny, w: (praca zbiorowa), Zarys dziejów religii, Iskry, Warszawa.