Rodzaje sprawdzania empirycznego: weryfikacja, dyskonfirmacja

Rodzaje sprawdzania empirycznego – główny podział

Rodzaje sprawdzania empirycznego: główny podział to sprawdzanie pozytywne oraz negatywne.

Sprawdzanie empiryczne pozytywne może być

całkowite, zwane weryfikacją
albo częściowe, zwane potwierdzeniem lub konfirmacją.

Z kolei sprawdzanie negatywne to bądź

wykazywanie fałszywości danego twierdzenie jeszcze nieuznanego za fałszywe – czyli falsyfikacja,
bądź też postępowanie zmierzające do zmniejszenia jego pewności na podstawie jego logicznych następstw – t.j. dyskonfirmacja.

Weryfikacja (łac. veritas – prawda) to uzasadnienie prawdziwości danego twierdzenia lub zbioru twierdzeń. Termin ten bywa niekiedy stosowany w szerszym znaczeniu, kiedy weryfikacją nazywa się wszystkie rodzaje sprawdzania empirycznego, a nawet wszystkie rodzaje uzasadniania.

Konfirmacja to weryfikacja “częściowa” twierdzenia, częściowe jego potwierdzenie, zwiększenie wiarygodności. Z uwagi na wieloznaczność terminu konfirmacja, Karl Popper wprowadził określenie „koroboracja”, rozumiane jako potwierdzenie, ale nie w odniesieniu do poszczególnych twierdzeń, lecz do teorii.

Dopóki teoria wychodzi zwycięsko z drobiazgowych i surowych testów i dopóki – za sprawą postępu nauki – inna teoria nie zajmie jej miejsca, możemy powiedzieć, że «okazała hart», lub że została «potwierdzona» (corroborated) przez dotychczasowe doświadczenie¹.

W latach trzydziestych XX wieku dostrzeżono, że teoria konfirmacji, którą posługiwali się metodolodzy nauki zajmujący się sprawdzaniem praw i teorii empirycznych zawiera w sobie zasadniczą dwuznaczność. Indukcjoniści, zwani też weryfikacjonistami (R. Carnap, Hans Reichenbach i inni) stopniem konfirmacji nazywali prawdopodobieństwo logiczne praw i teorii wyznaczone przez ilość oraz jakość faktów zgodnych z danym prawem lub teorią².

Falsyfikacja (łac. falsum – fałsz) to wykazanie fałszywości, czyli obalenie danego twierdzenia (np. prawa) lub zbioru twierdzeń (np. teorii)³.

Dyskonfirmacja to proces, który prowadzi do zmniejszenia stopnia pewności (uzasadnienia, wiarygodności) danego twierdzenia, do jego osłabienia i podważenia.

Rodzaje twierdzeń i możliwości ich sprawdzania

Poniższa tabela przedstawia (w przybliżeniu), jakim typom sprawdzania empirycznego podlegają poszczególne rodzaje twierdzeń.

Rodzaj twierdzenia	Weryfikacja	Konfirmacja	Falsyfikacja	Dyskonfirmacja
Jednostkowe atomowe	+	+	+	+
Jednostkowe molekularne	+	+	+	+
Egzystencjalne “czyste”	+	+	–	+
Egzystencjalne mieszane	–	+	–	+
Numerycznie ogólne (enumeracyjne)	–	+	+	+
Ściśle ogólne (uniwersalne)	–	+	+	+

Jak pokazuje tabela, tylko twierdzenia jednostkowe (atomowe i molekularne) poddają się wszystkim czterem procedurom sprawdzania, ponieważ są to twierdzenia pozbawione kwantyfikatorów. Mały kwantyfikator (egzystencjalny, szczegółowy) z reguły pozbawia twierdzenia możliwości ich falsyfikacji. Natomiast duży kwantyfikator (ogólny, generalny) uniemożliwia często ich weryfikację.

Twierdzenia ściśle ogólne, w tym prawa i złożone z nich teorie naukowe, nie dają się nigdy zweryfikować, ze względu na to, że ich zakres stosowalności jest czasoprzestrzenne nieograniczony. To oznacza, że nie można uzasadnić prawdziwości twierdzeń ściśle ogólnych w całym zasięgu ich domniemanej – zakładanej przez uczonych – stosowalności.

Powyższa trudność bierze się stąd, że chcąc zweryfikować jakieś twierdzenie ściśle ogólne, np. „wszystkie istoty żywe są śmiertelne” lub „wszystkie obiekty fizyczne grawitują”, należałoby przebadać cały (być może nieskończony) Wszechświat i ustalić, że żadna istota żyjąca lub żaden obiekt fizyczny nie naruszają odnośnego twierdzenia⁴.

Aby sfalsyfikować jakieś twierdzenie czysto egzystencjalne (np. twierdzenie „istnieją pegazy”) trzeba by – podobnie jak w przypadku weryfikacji twierdzeń ściśle ogólnych – przebadać cały Wszechświat i stwierdzić w tym przypadku, że żaden z jego obiektów nie jest pegazem. W nauce np. nie można uzasadnić, że nie istnieje Bóg z uwagi na niefalsyfikowalność twierdzeń czysto egzystencjalnych. Uczony starający się dowieść, że coś nie istnieje, przestaje być uczonym. Z kolei twierdzenia egzystencjalne mieszane nie są przeważnie ani weryfikowalne, ani falsyfikowalne ze względu na występujące w nich kwantyfikatory obydwu rodzajów.

Literatura

Ajdukiewicz K., Język i poznanie, PWN, Warszawa 1965.
Grabowski M., Elementy filozofii nauki, Wyd. Mikołaja Kopernika, Toruń 1993.
Jodkowski K., Wspólnoty uczonych, paradygmaty i rewolucje naukowe, Wyd. UMCS, Lublin 1990.
Kemeny J.G., Nauka w oczach filozofa, PWN, Warszawa 1967.
Motycka A., Relatywistyczna wizja nauki. Wprowadzenie: filozoficzny spór o naukę, Wyd. Ossolineum, Wrocław, Warszawa 1984.
Popper K., Logika odkrycia naukowego, PWN, Warszawa 1977.
Popper K., Wiedza obiektywna. Ewolucyjna teoria epistemologiczna, PWN, 1992.
Such J., Problemy weryfikacji wiedzy, PWN, Warszawa 1975.
Such J., Szcześniak M., Filozofia nauki, Wyd. Naukowe UAM, Poznań 2006.
J. Such, Co to znaczy uzasadnić coś w sposób naukowy?, w: B. Suchodolski, Jerzy Kubin (red.), Nauka w kulturze ogólnej, Cz. I: Problemy upowszechniania postawy naukowej, Wyd. Polskiej Akademii Nauk, Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk, Łódź 1985.