Podział ludzi na rasy ze względu na ich wygląd (Ra1)

Obrazek: Mieszkaniec wioski Pasema w Dolinie Baliem w Papui

Próby klasyfikowania ludzi ze względu na ich wygląd podejmowano już w XVII w. Pierwszy podział ludzi na rasy zaproponował francuski podróżnik Françis Bernier, wyróżniając Europejczyków, Murzynów, Azjatów i Lapończyków. Począwszy od epoki Wielkich Odkryć Geograficznych, podróżnicy interesowali się różnorodnością rodzaju ludzkiego, co z czasem stało się domeną naukowców. Bez trudu można było zauważyć mnogość typów ludzkich na zróżnicowanych przyrodniczo obszarach geograficz­nych.

Ponadto, dziewiętnastowieczny rozkwit nauk przyrodniczych umożliwił prowadze­nie bardziej szczegółowych badań antropologicznych, a następnie sprzyjał formułowaniu teorii rasowych.

Główne rasy ludzkie

Warto zaznaczyć, że fenomenem odmienności rasowej ludzi interesowali się nie tylko antropolodzy. Także m.in. – filozofowie. Na przykład, Imma­nuel Kant łączył występowanie ras z warunkami klimatycznymi, determinujący­mi odrębność rasową. Jego zdaniem:

• 

  Klimat wilgotny wyznaczył powstanie rasy białej,

• natomiast wilgotny i ciepły – rasy czarnej.
• Z kolei klimat suchy i gorący – rasy żółtej,
• a zimny miał przyczynić się do powstania rasy czerwonej¹J. Piontek, Klasyfikacje gatunku ludzkiego, w: A. Malinowski, J. Strzałko (red.), Antropologia, PWN, Warszawa–Poznań 1985, s. 312..

Największą popularność uzyskał podział lu­dzi na trzy rasy: białą, żółtą i czarną, który przedstawił w 1798 r. Georges Cuvier (1769–1832). Niekiedy rasę czarną dzielił jeszcze na dwie odrębne odmiany: negroidów  (Murzynów afrykańskich) i odmianę australijsko-melanezyjską. Inni uczeni, którzy również zaj­mowali się wyodrębnianiem ras geograficznych, podawali większą ich liczbę oraz liczne grupy rasowe – rasy lokalne, w obrębie rasy geograficznej.

Trudności z wyodrębnianiem ras 

Podział na rasy gatunku ludzkiego prawdopodobnie jest niezwykle trudny, z uwagi na historyczne migracje ludzi, jak też wielką różnorodność gatunku ludzkiego. W historii dokonywano wielu klasyfikacji. Niekiedy wyodrębniano tylko trzy rasy, innym razem nawet dwadzieścia [zob.: ostatnia sekcja, a także uwaga].

To, co kiedyś nazywano podziałem na rasy ludzkie (to znaczy zróżnicowanie systematyczne wewnątrz homo sapiens), obecnie proponuje się nazywać typologią antropolo­giczną. Zabieg ten pozwoli  – jak się tłumaczy – uniknąć skojarzenia z rasizmem. W związku z tym, większość amerykańskich antropologów odrzuca istnienie ras ludzkich. Część antropologów nawet typologię antropologiczną uważa za bezzasadną. Proponują oni zatem, odejście w ogóle od pojęcia rasy.

Ludwig von Bertalanffy w latach 80. XX w. opracował teorię systemów, według której antropologia powinna uwzględniać determinanty społeczne i kulturowe w zróżnicowaniu biologicznym człowieka, a nie badać tylko biologiczne cechy populacji.

Jako argument przeciw wyróżnianiu ras, znaczna część antropologów amerykańskich podaje wyniki badań świad­czące o tym, że cechy fenotypowe i genetyczne są bardziej zróżnicowane w obrębie rasy, niż pomiędzy rasami. A ponadto, że posługiwanie się terminem „rasa” prowadzi do rasizmu. Ale są też i przeciwnicy tego stanowiska. Podkreślają oni, że wiodące cechy zewnętrzne jednak istotnie różnicują ludzi odmiennych ras, a naukowe ustalenia nie muszą brać pod uwagę ewentualnych skutków.

Podział na rasy, naturalnie bez wartościowania, niekiedy uważa się za sensowny w badaniach przydatnych medycynie. Stwierdzono bowiem związki występowania niektórych chorób z poszczególnymi rasami, niezależnie od miejsca zamieszkania. Znana jest też podatność rasowa na występowanie konkretnych epidemii. Niektóre choroby dziedziczne z kolei, występują w określonych populacjach, dlatego też ce­lowe jest prowadzenie badań pomocnych w diagnozowaniu i terapii. Podobnie jest z przeszczepem szpiku kostnego – zalecane tu jest takie samo pochodzenie geograficzne biorcy i dawcy. Także działanie pewnych leków jest (i może być) inne w różnych rasach.

Jeśli nawet z punktu widzenia medycyny rozróżnianie ras w populacji ludzkiej może być celowe, to nie powinno ono nosić znamion jakiejkolwiek hie­rarchizacji rasowej. (I jestem przekonana, że nie ma o tym mowy). Jednakże współcześnie najbardziej powszechna jest tendencja postrzegania wszystkich ludzi jako jednej rasy ludzkiej²I. Sugalska, Eugenika. W poszukiwaniu istoty niemieckiego totalitaryzmu, Bogucki Wyd. Naukowe, Poznań 2015, s. 33–34..

Trzy rasy główne

Dość popularny jest obecnie podział na trzy rasy główne: białą, żółtą i czarną, w których wyróżniono po kilka typów antropologicznych.

Rasa biała (europeidalna, kaukaska) podzielona jest na trzy gałęzie:

• europejską (należą tu Europejczycy i ludność pochodzenia europejskiego w obu Amerykach, Australii, Nowej Zelandii, RPA oraz Rosjanie w Azji)
• semicko-chamicką (głównie Arabowie w północnej Afryce i na Bliskim Wschodzie)
• indyjsko-irańską (mieszkańcy Azji Południowo-Zachodniej, np. Turcy, Irańczycy oraz ludność północnych Indii).

W rasie żółtej (mongoloidalnej) wyodrębniono dwie gałęzie:

• azjatycką (Chińczycy, Mongołowie, Koreańczycy, ludy Syberii i Dalekiego Wschodu, np. Jakuci, Ewenkowie oraz Eskimosi)
• amerykańską (są to Indianie obu Ameryk).

Rasa czarna (negroidalna) złożona jest z dwóch gałęzi:

• afrykańskiej (tereny na południe od Sahary: Murzyni sudańscy, Murzyni Bantu, Pigmeje, Buszmeni, Hotentoci, zaliczani są tu także potomkowie murzyńskich niewolników w obu Amerykach)
• oceanicznej (są to aborygeni w Australii, Papuasi na Nowej Gwinei oraz ludy Melanezji).

Podział ten podaję za: K. Śniatkowska, http://geografia.na6.pl/rasy.

Inny podział natomiast, proponuje kierunek morfologiczno-porównawczy w antropologii. Kierunek ten posługuje się współczesnym opracowaniem typologicznym, w którym wyróżnia się elementarne odmiany rasowe:

• białą (a w niej typ nordyczny, berberyjski, śródziemnomorski, kromanoidalny, ajuidalny, orientalny i armenoidalny)
• żółtą (z typami: mongoloidalny, pacyficzny, wyżynny i arktyczny)
• czarną

  

  (w niej: typ pigmejski, ekwatorialny i sudański)

oraz typy przejściowe między odmianą

• białą i czarną – typ australoidalny
• białą i żółtą – typ laponoidalny
• czarną i żółtą – typ buszmeński.

Wyróżniono też typy pośrednie w Europie:

• typ bałtycki,
• południowo-wschodni,
• sublaponoidalny,
• litoralny,
• atlantycki,
• alpejski,
• pseudoalpejski,
• subnordyczny,
• dynarski,
• czuchoński,
• północno-zachodni,
• teutoński.

Uwaga

Na temat rozmaitych podziałów gatunku ludzkiego zob.: Jan Czekanowski [https://antropologia-fizyczna.pl/typologia-antropologiczna/kierunek-czekanowskiego/zalozenia-taksonomii-szkoly-lwowskiej]; Ireneusz Michalski [http://antropologia-fizyczna.pl/typologia-antropologiczna/typologia-rasowa-michalskiego] oraz A. Malinowski, J. Strzałko (red.), Antropologia, PWN, Warszawa–Poznań 1985, s. 319–324.

Uwaga: obydwa linki do J. Czekanowskiego oraz do I. Michalskiego są zupełnie bezpieczne, chociaż w niektórych wyszukiwarkach (przeglądarkach) piszą, że są to strony niebezpieczne. Korzystałam z nich wiele razy i w przeszłości nie były opatrzone informacją o niebezpieczeństwie.

Kłopoty związane z pojęciem rasy omawia również dość szczegółowo G.E. Schafft w pracy Od rasizmu do ludobójstwa. Antropologia w Trzeciej Rzeszy, rozdz. VIII, Rasa i rasizm, Wyd. UJ, Kraków 2006, s. 185–205.

Literatura

• Campbell B., Ekologia człowieka. Historia naszego miejsca w przyrodzie od prehistorii do czasów współczesnych, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1995.
• Chesterton G.K., Eugenika i inne zło, Wyd. Diecezjalne i Drukarnia w Sandomierzu, Sandomierz 2011.
• Czekanowski J., Antropologia a rasizm, Wyd. KUL, Lublin 1952.
• Grotjahn A., Higiena ludzkiego rozrodu. Zarys praktycznej eugeniki, Nakładem Polskiego Towarzystwa Eugenicznego, Warszawa 1930.
• Little P., Zapisane w genach, Świat Książki, Warszawa 2005.
• Malinowski A., Strzałko J., Antropologia, PWN, Warszawa–Poznań 1985.
• Mosse G., Kryzys ideologii niemieckiej. Rodowód intelektualny III Rzeszy, Czytelnik, Warszawa 1972.
• Piontek J., Klasyfikacje gatunku ludzkiego, w: A. Malinowski, J. Strzałko (red.), Antropologia, PWN, Warszawa  – Poznań 1985.
• Sugalska I., Eugenika. W poszukiwaniu istoty niemieckiego totalitaryzmu, Bogucki Wyd. Naukowe, Poznań 2015.
• Uzarczyk K., Podstawy ideologiczne higieny ras i ich realizacja na przykładzie Śląska w latach 1924–1944, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2002.

Ilustracje

Obrazek wyróżniający: Mieszkaniec Papui – źródło: Wikimedia  Commons
Podróż Françisa Berniera (1710) – źródło: Wikimedia Commons
Georges Cuvier – źródło: Wikimedia Commons
Zestawienie ras ludzkich – źródło: było tu: Wikimedia Commons, ale zostało usunięte

To jest pierwsza część (Ra1) tego zakresu tematycznego, zob. też kolejne:

Teorie rasowe. “Rasa” i “naród” w eugenice (Ra2)
Arthur Gobineau. Esej o nierówności ras ludzkich (Ra3)
Houston Stewart Chamberlain i jego teoria rasowa (Ra4)
Hans F.K. Günther – teoretyk rasizmu niemieckiego (Ra5)

Zob. też kategorię: Eugenika