Darwinizm i socjaldarwinizm w eugenice
Eugenika

Darwinizm i socjaldarwinizm w eugenice

Obrazek: Karol Darwin jako 21 letni młodzieniec; obraz namalowany przez Georga Richmonda
Wpis Darwinizm i socjaldarwinizm w eugenice traktuje o związkach radykalnego modelu eugeniki z darwinizmem i socjaldarwinizmem. (Także trochę o zależnościach pomiędzy twórcami i ich teoriami).

Założenia darwinizmu i socjaldarwinizmu kształtowały przekonania eugeników i posłużyły do sformułowania ich koncepcji, niezależnie od samego twórcy eugeniki – Francisa Galtona. Jeśli chodzi o etiologię eugeniki przedstawiam ją w materiale: Przyczyny powstania eugeniki.  Natomiast we wpisie  J.-B. de Lamarck – łagodny model eugeniki, omawiam łagodny model eugeniki z programem socjalnym. Eugenika oczywiście jest jedna, ale zdecydowanie można zauważyć dwa jej modele. Jeden oparty jest na założeniach lamarkizmu i ten nazywam łagodnym modelem eugeniki. Drugi natomiast – oparty na założeniach darwinizmu – nazywam radykalnym modelem eugeniki.

Etiologia radykalnego modelu eugeniki

Korelacje darwinizmu z socjaldarwinizmem oraz z ruchem eugenicznym są niezwykle zawikłane. Różnie prezentują się w różnych krajach i w różnym czasie. Współ­ideowość poszczególnych nurtów toczy się nierównocześnie, niejednakowo i asynchronicznie. I wciąż ocena ich wzajemnych powiązań (jak można zauważyć w licznych publikacjach) nie zawsze zależy od faktów. Często jest wyrazem bardziej interpretacji niż faktów. Zresztą, każdej niemal z tych interpretacji można  – przynajmniej w pewnym stopniu – zaprzeczyć lub ją zaakceptować. Zależeć to będzie w dużej mierze od punktu widzenia, od celów badawczych, od rozłożenia akcentów, na które dany autor chce zwrócić szczególną uwagę itp.

Trudno nie zauważyć udziału darwinow­skiej teorii w uformowaniu się eugeniki i w podtrzymaniu koncepcji nierówności rasowej populacji ludzkiej. Różnice rasowe były zgłębiane w młodej wówczas nauce – antropologii biologicznej. Jak wspomniałam wyżej, sprawa jest bardzo skomplikowana. Wszystkie te trzy nurty nie były jednorodne. Dzieliły się na różne frakcje, typy, dlatego niekiedy dają się zauważyć istotne podobieństwa czy inspiracje, a niekiedy wydaje się, że ideologie te niezupełnie przystają do siebie.

Darwinizm 

To liczne koncepcje i poglądy powstałe na kanwie teorii ewolucji Karola Darwina. Niekiedy były propagowane odmiennie w różnych częściach świata, ale zawsze oparte na trzech najważniejszych filarach, tj.:

  • dobór naturalny (inaczej selekcja naturalna lub przeżycie najstosowniejszego)
  • walka o byt (współzawodnictwo)
  • dostosowanie się do środowiska (adaptacja)

Trzeba jeszcze dodać, że darwinizm odnosi się do koncepcji ewolucyjnej w ujęciu Darwina (zawartej w dwóch wielkich jego dziełach: O powstawaniu gatunków… oraz O pochodzeniu człowieka…). Natomiast ewolucjonizm, jako taki, ma starsze korzenie i szerszy zakres. Poza tym twórców ewolucjonizmu jest dużo więcej, a darwinizm “pochodzi” od osoby Karola Darwina. Chociaż trzeba zaznaczyć, że często stanowiska darwinistów znacznie odbiegały w szczegółach od pierwotnej koncepcji.

Jak Darwin walczył o pierwszeństwo

Karol Darwin toczył batalie o przyznanie pierwszeństwa w sformułowaniu swej teorii. Najpierw z Alfredem Wallacem, który na rok przed nim wydał broszurę na temat powstawania gatunków, a później z Ernstem Haeckelem. Niemiecki przyrodnik, E. Haeckel na kilka lat przed Darwinem wydał 2 prace traktujące o pochodzeniu człowieka. Darwin znów się zaniepokoił, że tym razem niemiecki uczony może go ubiec teorią o pochodzeniu człowieka. Zwłaszcza że uczynił na ten temat wzmiankę, krytykując Darwina za brak odwagi w tym względzie.

Darwin, który dopiero w 1871 r. wydał książkę O pochodzeniu człowieka, domaga się dla siebie pierwszeństwa, pisząc:

Zdawało mi się, że wystarczy drobna wzmianka uczyniona w pierwszym wydaniu mej pracy «o powstawaniu gatunków», że teoria przemienności kształtów gatunkowych rzuca poniekąd światło na powstanie i na dziejowy rozwój rodzaju ludzkiego. W tym bowiem zdaniu kryje się myśl, że pojawienie się człowieka na ziemi przypisać należy działaniu tych samych przyczyn, które spowodowały zjawienie się innych kształtów ustrojowych1K. Darwin, The descent of man and selection in relation to sex, John Murray, London 1874, s. 1..

Darwinizm mógłby nazywać się “haeckelizm”

I dodaje, że gdyby książki Haeckela ukazały się wcześniej, niż napisał swoją pracę, nigdy by swego dzieła nie dokończył. Darwin pisze:

Przypuszczenie, że człowiek, również jak każdy inny gatunek, jest potomkiem jakiejś niższej wymarłej formy zwierzęcej, nie jest bynajmniej rzeczą nową. Już Lamarck kilkadziesiąt lat temu twierdził to i wypowiadał myśli rozwinięte obecnie w dziełach pierwszorzędnych badaczy [podkreślenie moje] i przyrodników, jak np. Wallace’a, Huxleya, Lyella, Vogta, Lubbocka, Büchnera, Rollego etc., a szczególnie Haeckela, który najpierw w olbrzymiej swej pracy pt. Generalle Morphologie (1866 r.), a następnie w świeżo wydanym zbiorze popularnych wykładów pt. Natürliche Schöpfungs-Geschichte (1868 r. i 2 wydanie 1870 r.) genealogię człowieka obszernie rozebrał i na umiejętnych uzasadnił podstawach.

Gdyby ta ostatnia praca wyszła była pierwej, nim moją napisałem, nigdy bym nie dokończył niniejszego dzieła. Wszystkie bowiem wnioski, do jakich doszedłem, zostały potwierdzone przez tego badacza, którego wiedza pod wielu względami jest nieskończenie większa od mojej. Toteż wszędzie, gdzie podaję jakikolwiek fakt lub twierdzenie zaczerpnięte z dzieł Haeckela, przytaczam jego nazwisko w tekście2K. Darwin, The descent … dz. cyt., s. 3–4..

Po tym wytłumaczeniu Darwina, świat nauki ostatecznie przyznał pierwszeństwo w sformułowaniu teorii o powstawaniu gatunków (w całości, łącznie z pochodzeniem człowieka) Darwinowi, nazywając to ujęcie „darwinizmem”3I. Sugalska, Eugenika. W poszukiwaniu istoty niemieckiego totalitaryzmu, Wyd. Naukowe Bogucki oraz PWN, Poznań 2015, s. 167..

“Pierwszorzędni badacze” wg Darwina

(patrz powyższy cytat)

O Ludwigu Büchnerze, którego Karol Darwin uważa za „pierwszorzędnego badacza”, Richard Weikart w artykule Deprawujący człowieczeństwo wpływ nowożytnej myśli Darwina, Marxa, Nietzschego oraz ich uczniów, 2008, pisze, że był to: [j]eden z ważniejszych popularyzatorów darwinizmu w Niemczech, […], [który] w opublikowanej w 1882 r. pracy The Power of Heredity and Its Influence on the Moral and Mental Progress of Humanity argumentował na rzecz biologicznego determinizmu umysłowych i moralnych cech ludzkich. Büchner roztacza swoją wizję ludzkości: «W upływie czasu jednostka jest niczym, a gatunek wszystkim; historia, tak jak i natura, toruje sobie drogę przez stosy ludzkich ciał» 4L. Büchner, s. 100..

Socjaldarwinizm (darwinizm społeczny)

Socjaldarwinizm to doktryna filozoficzna i społeczna, która wyrażała przekonanie, że w społeczeństwie istnieją (działają) te same mechanizmy, co w świecie organicznym: a więc dobór naturalny, walka o byt i adaptacja do środowiska. (Powstała nieco wcześniej, ale rozwinęła się właściwie już po śmierci Darwina, czyli pod koniec XIX w.). Osoby, grupy i rasy podlegają tym samym zasadom selekcji naturalnej, co rośliny i zwierzęta.

Doktryna ta uznawała i wyolbrzymiała wzajemne współzawodnictwo pomiędzy ludźmi, różnymi narodami, grupami etnicznymi czy rasami. Pewne kierunki socjaldarwinizmu kładły nacisk na walkę pomiędzy jednostkami, a inne – na walkę między rasami.

Darwinizm i socjaldarwinizm w eugenice
Pierwsze dzieło K. Darwina

Socjaldarwinizm wykorzystywał myśl Darwina odnoszącą się do procesu ewolucji biologicznej i konkurencji międzygatunkowej, rozumianej tutaj jako „przeżycie najsilniejszych”. Tego typu ideologia doskonale przystawała do polityki imperial­nej prowadzonej przez państwa europejskie. Usprawiedliwiała bowiem brutalną walkę silniejszego ze słabszym przeciwnikiem o prawo do istnienia i/lub dominacji.

Socjaldarwi­nizm tłumaczył także podboje kolonialne w Afryce i Azji. W Europie lansowana była jeszcze dodatkowo walka pomiędzy kulturą germańską a innymi kulturami, głównie sło­wiańską oraz żydowską, uznanymi za niższe.

Zwolennicy trwałych różnic rasowych nie akceptowali koncepcji o jedności ga­tunku ludzkiego. Woleli akcentować antropologiczne teorie traktujące o nierów­ności rasowej ludzi i z niej wynikającą degenerację. Za Arthurem de Gobineau powtarzali, że najwyższą kulturę stworzyła aryjska rasa ludzi białych, zamieszkujących północ­ne tereny Niemiec. Zwłaszcza tamtejsze arystokratyczne rody.

Zniekształcony darwinizm i socjaldarwinizm posłużyły niemieckim ideologom do tworzenia koncepcji rasowych i eugenicznych.

Ruch eugeniczny (eugenika)

“Pochodzenie” eugeników

U podstaw ruchu legły założenia darwinizmu lub szerzej – ewolucjonizmu. Z tym, że wielu darwinistom pozostawienie na żywioł w społeczeństwie procesów ewolucyjnych na podobnych zasadach, jak u dzikich zwierząt, wydawało się niewystarczające. Poza tym uważali, że proces ewolucji jest zbyt powolny. Zaangażowali się zatem w działalność eugeniczną i proponowali wprowadzić szereg regulacji w społeczeństwie, m.in. sztuczną selekcję, co nazwane zostało później “inżynierią społeczną”. W zestawieniu z darwinizmem, ruch eugeniczny był postrzegany jako reformatorski i nowatorski.  

Dość często mówi się, że ktoś był darwinistą, ktoś inny socjaldarwinistą, a jeszcze inny eugenikiem. Wydaje się, że niezmiernie trudno jest jednoznacznie zakwalifikować wyznawców ewolucyjnej koncepcji postępu jedynie do jednego z tych nurtów. W zakresie podejmowanych tu zagadnień chyba nawet nie ma takiej potrzeby.  Pierwsi radykalni eugenicy wywodzili się najczęściej z socjaldarwinizmu oraz oparli swe założenia na podstawach darwinizmu, posiłkując się niekiedy ustaleniami Herberta Spencera.

Najbardziej aktywnymi eugenikami stali się właśnie socjaldarwiniści, którzy odczytywali darwinowski dobór naturalny jako wyeliminowanie słabych społeczeństw (lub osób) przez silne. Mimo braku powszechnej akceptacji oraz głosów sprzeciwu ze strony zwolenników humanitaryzmu społecznego, postulowali i rozwijali koncepcję koniecznych regulacji w sferze prokreacji. Chociaż głęboko wierzyli w ewolucjonizm, nie zamierzali czekać na powolne i odległe konsekwencje doboru natu­ralnego (naturalnej selekcji). Proponowali wykorzystanie doboru sztucznego, podobnego do tego, jaki stosuje się w hodowli zwierząt i roślin. Spodziewali się uzyskać tą drogą pożądane cechy rasowe także u ludzi. Uważali jednocześnie za szkodliwe dla gatunku ludzkiego wszelkiego rodzaju wspieranie jednostek lub grup słabszych, chorych czy upośledzonych. Pozostawali w przekonaniu, że dźwiganie słabszych jednostek musiało w znacznym stopniu utrudniać proces selekcji naturalnej.

Darwinizm a eugenika

Jeśli chodzi o wzajemne powiązania darwinizmu i eugeniki to można przyjąć, że radykalny jej model kształtował się na podstawie darwinizmu. (W przeciwieństwie do łagodnej wersji eugeniki, fundowanej na założeniach Lamarcka). Nie tylko stosowano terminologię przyjętą w darwinizmie, ale też podobne założenia o nierówności ras i narodów oraz kryteria oceny wartości jednostki.

Eugenika radykalna powstała w ramach darwinizmu, lecz zmierzała ponadto do przebudowy i modernizacji społeczeństwa, przez zastosowanie sztucznej selekcji. Proponowała więc, ograniczenie  współzawodnictwa oraz zwiększenie efektów postępu ewolucyjnego przez kontrolowanie reprodukcji.

Jeśli chodzi o możliwości współistnienia naturalnej i sztucznej selekcji, to nie ma większych wątpliwości. Chyba jedynie ta, że częściowo byłyby one komplementarne, nawet mogłyby się wspierać, a niekiedy mogłyby wykluczać się wzajemnie. Prowadziłoby to do kolizji w zakresie ich skutków. Chociażby w sprawie wspomagania (leczenia) chorych i ułomnych osób lub nie, czy też promowania współzawodnictwa pomiędzy ludźmi, pomiędzy rasami lub nie.

Nieuzasadniona krytyka

Niekiedy można spotkać się z nieuzasadnioną krytyką dotyczącą prac, które podejmują trudną tematykę związków darwinizmu z eugeniką. Zwłaszcza z jej najbardziej radykalną odmianą, jaką była niemiecka Rassenhygiene. Mam na myśli np. książkę Richarda Weikarta (historyka amerykańskiego) From Darwin to Hitler. Evolutionary Ethics, Eugenics, and Racism in Germany. Autor przedstawia w niej transmisję darwinizmu na teren Niemiec oraz nieco pokrętną i wybiórczą jego adaptację. Praca krytykowana jest za zbyt słabo dowiedziony ciąg zależności i powiązań (pomiędzy Darwinem a Hitlerem). Publikacja jest może nieco kontrowersyjna, chociażby ze względu na tytuł, gdzie zestawiono nazwisko Darwina z Hitlerem. Jednak książka jest przez wielu uczonych ceniona.  Jak widać, krytycy Weikarta próbują uwolnić Darwina i jego teorię od zarzutu rasizmu. Co więcej, od faktu inspirowania się późniejszych higienistów rasowych i nazistów teorią Darwina. A przecież fakty te są znane i dość powszechnie opisywane.

Generalnie można powiedzieć, że gdy teorie naukowe są uwikłane w jakąś niechlubną politykę, to poza potępieniem tej polityki, pojawia się mnóstwo apologetów, próbujących także odciąć teorie i ich twórców od wszelkich z tą polityką związków.

Jest to jeszcze jedna płaszczyzna ścierania się poglądów w kwestii odpowiedzialności i wolności nauki. Po jednej stronie, stają badacze powściągliwi, wyrażający obawy o niekontrolowany rozwój nauki. Po stronie drugiej, plasują się śmiali naukow­cy, torujący drogę nauce niczym nieskrępowanej. I trzeba dodać, że najczęściej ci ostatni są zwolen­nikami współczesnej biotechnologii (postrzeganej często jako kontynuatorki eugeniki), której mogłyby stanąć na przeszkodzie konotacje darwinizmu z nazizmem – via eugenika.

Ruch eugeniczny i leseferyzm
Leseferyzm (z  fr. laissez faire – zostawcie w spokoju, pozwólcie czynić), to pogląd filozoficzno-ekonomiczny sformu­łowany przez francuskich fizjokratów (z gr. panowanie natury), ale realizowany najpełniej w Wiel­kiej Brytanii. Głosił wolność jednostki, zwłaszcza w wymiarze społeczno-ekonomicznym. Państwo miało ograniczać się jedynie do roli „nocnego stróża”, który miał strzec wolności rynkowej i prywatnej własności.

Ruch eugenicz­ny stawiał dobro społeczeństwa ponad interesem jednostki, a więc odchodził od leseferyzmu, pielęgnowanego w Wielkiej Brytanii. Z czasem działacze ruchu eugenicznego usilnie zabiegali o ingerencję państwa w sfery życia jednostki, uznane dotąd za prywatne, dla dobra ogółu.

Z kolei socjaldarwinizm wspierał od końca XIX w. leseferyzm i kapitalizm oraz polityczny konserwatyzm, co było charakterystyczne dla darwinizmu i wcześniejszej nieco demokracji angielskiej. Zresztą darwinizm, być może za sprawą związków z eugeniką, również się przeobrażał i zmierzał w kierunku przyjęcia pewnych regulacji przez państwo. Zatem jak widać, założenia rozmaitych nurtów czy kierunków ulegają przemianom, zwłaszcza in praxis, i nie zawsze odbywa się to z odpowiednią korektą w sferze teoretycznej.

K. Darwin i F. Galton

Karol Darwin wywarł ogromny wpływ na ukształtowanie poglądów twórcy eugeniki, swojego ciotecznego kuzyna Francisa Galtona, z którym prowadził wie­loletnią korespondencję. Dzieło Darwina O powstawaniu gatunków nadało główny kształt teorii eugenicznej Galtona, o czym pisał do swego kuzyna w listach. Z ko­lei, jak podaje Darwin w pracy O pochodzeniu człowieka (1871 r.), na kształt jego teorii wielki wpływ wywarły poglądy Galto­na. Ponadto Darwin wielokrotnie się powołuje na Galtona, a także przyjmuje „na wiarę” (jak to ujmuje) niektóre jego tezy. Po przeczytaniu dzieła Galtona, Hereditary Genius, an inquire into its Laws and Consequences (Dziedziczny geniusz, badania jego praw i konsekwencji), wydanego w 1869 r. Darwin napisał do autora, że zmienił swe zapatrywania w kwestii dziedziczenia intelektualnego, tj. talentów i geniuszu.

 

Darwinizm i socjaldarwinizm w eugenice
Drzewo genealogiczne rodziny Karola Darwina

Literatura

  • Darwin F. (red.), The life and letters of Charles Darwin including an Autobiographical Chapter, John Murray, London 1887.
  • Darwin K., The descent of man and selection in relation to sex, John Murray, London 1874.
  • K. Darwin, O powstawaniu gatunków drogą naturalnego doboru czyli o utrzymywaniu się doskonalszych ras w walce o byt, Wydawnictwo Przeglądu Tygodniowego. Warszawa 1884.
  • Darwin K., O pochodzeniu człowieka drogą doboru naturalnego, Biblioteka Dzieł Naukowych, Warszawa 1929 (oraz wydania: Kraków 1874; Warszawa 1959; 2009).
  • Darwin K., Listy wybrane, Prószyński i S-ka, Warszawa 1999.
  • Darwin K., O powstawaniu gatunków drogą doboru naturalnego, czyli o utrzymywaniu się doskonalszych ras istot organicznych w walce o byt. DeAgostini Altana, Warszawa 2001 oraz Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2009.
Uzupełniająca
  • Dennert E., At the Deathbed of Darwinism, Copyright by Neumann, German Literary Board Burlington, Iowa 1904.
  • Elżanowski A., Etyczne konsekwencje ewolucji, „Kosmos”, 2009/58, 3–4.
  • Francoeur R.T., Horyzonty ewolucji, Inst. Wyd. PAX, Warszawa 1969.
  • Guenther K., Zagadnienia życia w świetle darwinizmu, Wyd. Skład Główny w Księgarni E. Wende i SP, Warszawa 1906.
  • Huxley J., Dobzhansky T., Niebuh R., Reiser O., Nikhilananda S. A Book that Shook the World, Univ. Of Pittsburgh Press, Pittsburgh 1967.
  • Kasprzyk L., Spencer (Życie i dzieło oraz Wybór pism), Wiedza Powszechna, Warszawa 1967.
  • Kendziorek P., Biologistyczna legitymizacja doktryn społecznych, w: W. Ługowski, I.K. Lisiejew (red.), Filozofia przyrody dziś, Wyd. IFiS PAN, Warszawa 2010.
  • Łastowski K., Rozwój teorii ewolucji, Wyd. Nauk. UAM, Poznań 1987.
  • Nowiński C., Batko A. (red.), Ewolucja biologiczna. Związek organizacji i ewolucji w biologii, Wyd. PAN, Wrocław 1981.
  • Sugalska I., Eugenika. W poszukiwaniu istoty niemieckiego totalitaryzmu, Wyd. Naukowe Bogucki oraz PWN, Poznań 2015.
  • Urbanek A., Rewolucja naukowa w biologii, Wiedza Powszechna, Warszawa 1973.
  • Urbanek A., Biologia XX wieku – główne nurty rozwoju, „Kosmos”, 2000/49, 3 (248), s. 305– 319.
  • Watson G.G. The Idea of Liberalism: studies for a new map of politics, Macmillan, London 1985.
  • Weikart R., From Darwin to Hitler. Evolutionary Ethics, Eugenics, and Racism in Germany, Palgrave Macmillan, New York 2005.
  • Weikart R., Deprawujący człowieczeństwo wpływ nowożytnej myśli Darwina, Marxa, Nietzschego oraz ich uczniów, 2008, http://www.heveliusforum.org/Artykuly/Weikart.

Iva Kalina, 05.05.2018

Ilustracje

Drzewo genealogiczne rodziny Karola Darwina – źródło: Wikimedia Commons
Karol Darwin jako 21 letni młodzieniec – źródło: Wikimedia Commons
Pierwsze dzieło Karola Darwina – źródło: Wikimedia Commons
Drugie dzieło Karola Darwina – źródło: Wikimedia Commons
Karol Darwin: Rysunek z fotografii – źródło: Wikimedia Commons

Zob. też dwa poprzednie Wpisy: Karol Darwin i ewolucjonizm u podstaw eugeniki

Sława ewolucji. Darwinizm jako spiritus movens  eugeniki oraz kategorię: Eugenika 

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *