Pojęcie materii w historii nauki i filozofii (On9)

Pojęcie materii w historii nauki i filozofii to pierwszy wpis szerszego tematu Materia i duch. 

Filozofowie, a zwłaszcza materialiści starali się coraz dokładniej zdefiniować pojęcie materii. Polegało to często na przypisywaniu materii coraz więcej cech uznawanych za atrybuty. Niekiedy jednak okazywało się, że pewne cechy uznawane za atrybuty nie były uniwersalnymi cechami materii, dlatego trzeba było je wyłączać z definicji samej materii jako takiej.

Początkowo przez materię rozumiano konkretny materiał, z którego zbudowane są ciała (drewno, glina, kamień, kość). Pierwsze filozoficzne pojęcie materii, podane przez Arystotelesa (IV wiek p.n.e.) powstało z uogólnienia tego potocznego jej pojmowania.

 

1. Definicja Arystotelesa

Materia to materiał, z którego zbudowane są ciała (materiał w ogóle – budulec, tworzywo, substrat). Zgodnie z tym określeniem materia jest jednym z dwu składników ciała:

każda rzecz (ciało) składa się z materii oraz formy (pierwiastek duchowy). 

U Arystotelesa problem materii jest dość złożony (podobnie jak problem substancji, który jest jeszcze bardziej zawiły). Stagiryta przyznaje, że “materia jest w pewnym sensie niemal substancją”¹Arystoteles, Fizyka, PWN, Warszawa, 1968, s. 31. Zob. też Arystoteles, Metafizyka, Księgi: IV, V, a zwłaszcza VII.. Ma bowiem jedną cechę definiującą substancję, to jest, że materia nie tkwi w czymś i nie orzeka o czymś, ale to coś innego tkwi w materii  i o niej wszystko się orzeka. Materia nie istnieje samodzielnie, ponieważ zawsze związana jest z formą i dlatego również nie jest czymś określonym, ani jednolitym – jak substancja.

2. Definicja Kartezjusza (XVII w.)

Materia to nie składnik ciała lecz całe ciało (łącznie z formą). Ponieważ ciał jest wiele, materia to ogół ciał występujących we Wszechświecie.

Kartezjusz uściśla pojęcie materii za pomocą dwóch pojęć –

substancji i atrybutu.

Materia to substancja (byt samoistny), której atrybutem (powszechną cechą) jest rozciągłość (zajmowanie miejsca, posiadanie objętości, trójwymiarowość).

 

3. Definicja Newtona (XVII w.)

Definicja Newtona powstała z definicji Kartezjusza przez dodanie trzech dalszych atrybutów materii. Materia to substancja, której atrybutami są:

– rozciągłość
– nieprzenikliwość
– bezwładność (pasywność, niezdolność do samoistnej zmiany prędkości)
– ważkość (ciężkość wiążąca się z prawem powszechnej grawitacji).

Dwa ostatnie atrybuty materii (bezwładność i ważkość) Izaak Newton połączył w jeden, za pomocą pojęcia masy (bezwładnej i ważkiej).

Masa jest według Newtona podstawowym atrybutem materii oraz miarą ilości materii. Im większa jest masa ciała, tym więcej zawiera ono materii.

Definicja Newtona nie zadowalała uczonych, gdyż obok materii posiadającej masę uznawano wówczas także tzw. imponderabilia, czyli ciecze nieważkie. Na przykład takie, jak: eter kosmiczny, cieplik, flogiston, fluidy elektryczny i magnetyczny oraz inne.

Nowe podejście do materii, zwracające uwagę na sposób jej poznawania, opracował Paul Holbach.

 

4. Definicja Holbacha (XVIII w.)

Materia to wszystko to, co poznawalne zmysłowo (źródło doznań zmysłowych).

Definicji tej zarzucano z kolei, że jest za szeroka, więc również nieadekwatna. Niektóre religie i filozofie uważają bowiem, że duchy i inne bóstwa są poznawalne zmysłowo. Na przykład bóg – słońce według pierwotnych religii czy bóg Hume’a miały być dostępne zmysłom.

 

5. Definicja Helmholtza (XIX w.)

Na koniec definicja Helmholtza, wg którego materia to wszystko to, co istnieje. Definicja ta okazała się jawnie za szeroka, gdyż na przykład duchy – według idealistów oraz dualistów – również istnieją.

Uczniowie Hermanna von Helmholtza dodali do jego definicji tylko jedno słowo. Uznali, że materia to wszystko to, co istnieje obiektywnie (niezależnie od świadomości ludzkiej).

Zob. Wpisy w kategorii: Ontologia