Początki chrześcijaństwa. Trudny proces chrystianizacji
Chrześcijaństwo

Początki chrześcijaństwa. Trudny proces chrystianizacji (Ch1)

Początki chrześcijaństwa: zacznę zatem ab initio, tj. od początków wprowadzania wiary chrześcijańskiej, także początków tworzenia pierwszych struktur kościelnych. Oczywiście w ogólnym zarysie, ponieważ temat jest niezwykle szeroki.

Powodzenie religii u jej początków (jeśli dają się takie ustalić, jak to ma miejsce w tym przypadku), jej krzewienie oraz przyszłe funkcjonowanie zależne jest od bardzo wielu czynników. Ważny jest nie tylko jej fundament, tj. główne założenia doktrynalne. Ogromne znaczenie mają także sposób zakomunikowania nowej nauki, postawa nauczycieli i kaznodziejów, obrzędy i organizacja duchowieństwa. To oczywiście uwarunkowania wewnętrzne. Nie bez znaczenia jest też sytuacja zewnętrzna: polityczna, społeczna, kulturalna na terenach, gdzie ziarno nowej prawdy ma być zasiane.

Czynniki kształtujące nowe wyznanie

Kto to byli poganie? To byli po prostu wieśniacy; łacińskie pagani, znaczy „wieśniak”.

Nauczaniem najpierw objęte zostały miasta i większe skupiska ludzi. Wieśniacy długo pozostawali na uboczu, zanim misjonarze do nich dotarli. We wczesnym chrześcijaństwie utrwaliło się określenie „poganin”, w odniesieniu do tego, który nie wierzy.

Każda nowa religia ma swoją historię, a jej początki są zdominowane przez kilka czynników. Chodzi głównie o istniejące religie na obszarze, gdzie nowe wyznanie jest wprowadzane, a następnie, ogólny poziom cywilizacji. Inaczej przebiega wprowadzanie religii u pogan, inaczej też propagowanie monoteizmu wśród politeistów. Zupełnie inaczej wygląda krzewienie nowego wyznania w ramach istniejącej religii, w dodatku wyznającej tego samego Boga.

Religia chrześcijańska miała bardzo wiele obiektywnych przeciwności, jej historię kształtowały wszystkie wspomniane wyżej czynniki. Rozpowszechniana była najczęściej wśród pogan oraz wyznawców wielobóstwa, a także przy sprzeciwie silnej monoteistycznej religii, z której pnia wyrosła. Toteż początki jej były trudne, obfitowały w cierpienia i męczeństwo, ponadto naznaczone były niesłychaną ofiarnością pierwszych propagatorów i kaznodziejów.

Pierwsze organizacje wspólnot cechowała nieudolność i podleganie najprzeróżniejszym wpływom, zatem – nietrwałość. Chrześcijaństwo wykorzystywane było do politycznych rozgrywek: czasami miało jednoczyć lud, innym razem tworzyć podziały. Na terenach Cesarstwa Rzymskiego stanowiło nową religijną i intelektualną jakość. Odegrało też ogromną rolę, przyczyniając się do kapitalnych wydarzeń i przeobrażeń politycznych, społeczno-ekonomicznych i kulturowych.

Początki chrześcijaństwa. Trudny proces chrystianizacji
Ojcowie Kościoła, misjonarze

Rewolucja w pogańskich wierzeniach

Chrystianizacja, w pierwszej kolejności, objęła obszary (państwa i różnego rodzaju wspólnoty, ludy i plemiona) najbardziej ucywilizowane i niezbyt odległe od swego źródła, tj. Basen Morza Śródziemnego i Azję Południowo-Zachodnią. W tym czasie (I w. n.e.), tereny te wchodziły (czasem przejściowo) w skład olbrzymiego Imperium Rzymskiego. Pierwotne wspólnoty świata starożytnego żyjące wokół Morza Śródziemnego wytworzyły odrębne lokalne kulty religijne. Najczęściej z ogromną liczbą bóstw plemiennych w każdej wspólnocie, z licznymi barwnymi obrzędami i tajemniczymi świątyniami.

Początki chrześcijaństwa
Bazylika Narodzenia Pańskiego, Betlejem

Były to zarazem pierwsze tereny misyjne Apostołów i Ewangelistów w dziele chrystianizacji. To pierwsze pokolenie chrześcijan, zwane apostolskim, kończy się ok. 70 r. (oprócz św. Jana, który – jak podają źródła chrześcijańskie – zmarł ok. 100 r.). Dopiero w następnych wiekach ustalone zostają najważniejsze reguły wiary, liturgia oraz kształtuje się Instytucja Kościoła. Zbierane są rozproszone pisma, a także powstają nowe, które stanowić będą podstawy kanonu wiary, czyli Nowy Testament.

Może ciekawostką będzie fakt, że to, co stanowi pisma kanoniczne zostało ustalone dopiero na Soborze Trydenckim, w 1546 roku.
Wspólnota chrześcijańska powstała w latach trzydziestych naszej ery na terenie Palestyny. Tworzyli ją uczniowie skupieni wokół Jezusa – Proroka z Nazaretu. W swojej działalności Jezus sprzeciwił się zbyt surowej moralności faryzeuszów i trzymaniu się przez nich kurczowo litery Prawa (Zakonu) oraz zdemaskował obłudę saduceuszów. Dał się poznać jako Mesjasz przynoszący ludziom Zbawienie poprzez nową ideę wiary Mojżeszowej. Uznany przez Sanhedryn za niebezpiecznego religijnie i politycznie, został ukrzyżowany.
Po Jego męczeńskiej śmierci i Zmartwychwstaniu, uczniowie i wyznawcy ostatecznie zostali przekonani o Mesjańskiej misji Jezusa. Jak głosili: Jezus Chrystus przynosi przebaczenie win i Odkupienie każdemu, kto w Niego uwierzy. Stanowi to kerygmat, czyli istotę wiary chrześcijańskiej.

Po wszczęciu prześladowań, uczniowie – głosiciele „Dobrej Nowiny” czyli Ewangelii, zwani apostołami, rozpraszają się po okolicznych terenach, nauczając poza granicami Judei. Najpierw w Antiochii, Egipcie, Etiopii, a później – w Rzymie.

Początki chrześcijaństwa – prześladowania pierwszych chrześcijan

Pierwsze prześladowania chrześcijan miały swój początek za panowania Nerona (54–68), ale ograniczały się one w zasadzie tylko do Rzymu. Do czasów Trajana (przełom I i II w.) chrześcijaństwo nie było specjalnie postrzegane jako zagrożenie. Nie stanowiło w tym czasie konkurencji dla religii panującej. Ale że rozprzestrzeniało się niezwykle szybko i zdobywało wielką popularność wśród elit, zaczęto dopatrywać się w nowej religii niebezpiecznych zagrożeń dla istniejących stosunków religijnych i społecznych. Niosło bowiem całkiem odmienną, od dotychczasowej, koncepcję życia. Z czasem coraz częściej obwiniano chrześcijan za wszelkie niepowodzenia Cesarstwa. Taka polityka była dość niebezpieczna, zarówno dla samych chrześcijan, jak i dla stosunków w państwie.

Początki chrześcijaństwa
Cesarstwo Rzymskie za czasów Trajana

Prześladowania chrześcijan pogłębiały wrogość między Imperium i kształtującym się Kościołem. Wyrazem tej wrogości jest treść Apokalipsy, napisanej w czasie ostrych prześladowań chrześcijan za rządów Domicjana (81–96), głównie na terenie Azji Mniejszej. Autor Apokalipsy, św. Jan, pisząc o Rzymie, stwierdza:

I ujrzałem bestię wychodzącą z morza, mającą dziesięć rogów i siedem głów, a na rogach jej dziesięć diademów, a na jej głowach imiona bluźniercze1Ap 13, 1..

Tłumaczy się to w ten sposób, że: „bestia” – to pogański Rzym, a „imiona bluźniercze” – to boskie tytuły władców. Autor przepowiada też upadek Rzymu: Upadł, upadł wielki Babilon2Ap 14, 8.. Tu „Babilon” jest symbolem pogańskiego prześladowcy.

Ostre polemiki i pierwsze herezje

Terminy, herezje, heretyk (ten, który głosi herezje), zazwyczaj kojarzą się z czymś bardzo negatywnym, godnym potępienia itp. Z jęz. grec. hairesis, z jęz. łac. haeresis, znaczy – wybór, odmienne poglądy. W Kościele powszechnym przyjęto, że jest to pogląd religijny odmienny od powszechnie obowiązującego. Sprzeczny z przyjętym przez Kościół dogmatem.

Zdawałoby się zatem, że nie są to terminy tak drastycznie negatywne, jak się przyjmuje. Jednak tak wysoki krytycyzm został utrwalony przez nieprzejednane stanowisko hierarchii kościelnej wobec poglądów sprzecznych z religią panującą.

Rozpoczęła się zajadła polemika między obrońcami a przeciwnikami chrześcijaństwa.

  • W tej pierwszej grupie znaleźli się, m.in. Klemens Rzymski, Ireneusz z Lyonu, Tertulian.
  • W drugiej – m.in. Lukian z Samosaty, Fronton i Celsus.

W tym czasie powstają też pierwsze herezje, odmienne interpretacje doktryny chrześcijańskiej, oparte głównie na gnozie. Część wyznawców skupiają wokół siebie: Szymon Mag, Bazylides, Walentyn, Montanus, Tacjan i Marcjon.

Heretykom wypowiada wojnę biskup Lyonu, Ireneusz (Przeciw herezjom). Pierwszy akt prawny skierowany przeciwko Kościołowi, wydany został przez Septymiusza Sewera w 202 r. Dekret zakazywał nawracania pogan na wiarę chrześcijańską, nie był on jednak surowo przestrzegany i dotyczył krótkiego okresu. Toteż chrześcijaństwo dość swobodnie rozprzestrzeniało się, a Kościół – umacniał.

Ostatnie (oficjalne) prześladowania chrześcijan notuje się w czasach Dioklecjana, który próbuje dokonać reformy Cesarstwa w oparciu o sojusz z religią pogańską. Dioklecjan wydaje przeciwko chrześcijanom cztery edykty zezwalające na konfiskatę ksiąg i sprzętu liturgicznego, burzenie kościołów i uwięzienie hierarchów kościelnych. W kierunku pogan natomiast, kieruje nakazy składania ofiar pogańskich3Zob. D. Olszewski, Dzieje chrześcijaństwa w zarysie, Wydawnictwo „Znak”, Kraków 1999, s. 39.. Okres prześladowań zakończył edykt tolerancyjny Augusta Galeriusza (podpisany przez czterech współrządców Imperium) wydany w Nikomedii (311 r.).

Sytuacja chrześcijan za czasów Konstantyna Wielkiego

Władze nie mogły nie wziąć pod uwagę rosnących (mimo prześladowań) w siłę i liczebność obywateli wyznania chrześcijańskiego. Na 50 mln mieszkańców Imperium notowano od 4 do 5 mln chrześcijan, co stanowiło 10% ludności. Sytuacja chrześcijan trwale poprawiła się za czasów Konstantyna Wielkiego (IV w.). Kościół otrzymuje osobowość prawną, zatem może posiadać majątki. Duchowni zostają zwolnieni z płacenia podatków, uznana zostaje jurysdykcja biskupów, a religia chrześcijańska zdobywa równouprawnienie z religią pogańską.

Pocz. chrześ.
Graficzna rekonstrukcja bazyliki konstantyńskiej nad grobem św. Piotra w Rzymie. Na jej miejscu zbudowano obecną Bazylikę w XVI-XVII w.

Skąd taka zmiana w traktowaniu chrześcijan przez panujących? Stosunek do chrześcijan uległ zmianie (widocznej najpierw w dekretach Konstantyna) po zrównaniu religii chrześcijańskiej z pogańską. Powody, dla których Konstantyn I zmienił dotychczasową politykę Cesarstwa wobec chrześcijan nie są jasne. Historycy podają różne przyczyny. Podkreślają jednak niezmiennie poważne kłopoty wewnętrzne państwa, wojny domowe grożące rozbiciem Imperium oraz zagrożenia z zewnątrz. W takich okolicznościach cesarz wpadł na pomysł scalenia i umocnienia Imperium pod sztandarami chrześcijaństwa i w sojuszu z Kościołem. Podkreśla się jego przychylność dla chrześcijan, chociaż dokładnie nie wiadomo, kiedy sam stał się chrześcijaninem, a ochrzcił się dopiero na łożu śmierci.

Na polecenie Konstantyna powstają przepiękne i bogate świątynie:

  • trzy bazyliki w Konstantynopolu,
  • Bazylika Świętego Piotra w Rzymie,
  • w Jerozolimie Bazylika Świętego Grobu,
  • Kościół Wniebowstąpienia na Górze Oliwnej oraz
  • Bazylika Narodzenia w Betlejem.

Te cuda architektury są pomysłem właśnie Konstantyna Wielkiego.

Pocz. chrz.

Bazylika Grobu Świętego w Jerozolimie

Odwrócona sytuacja: prześladowani sami prześladują

Z czasem jednak, gdy chrześcijaństwo staje się religią państwową, a pozycja Kościoła trwale się umacnia, chrześcijanie zaczynają być nietolerancyjni z kolei wobec pogan i innowierców. Wydawane zostają urzędowe zakazy uprawiania obrzędów pogańskich, co w przyszłości przyniesie zdarzenia brzemienne w skutki.

Rośnie niezadowolenie prześladowanych ludów pogańskich, co prowadzi do wojen (często na tle religijnym) oraz do osłabienia i rozbicia jedności Cesarstwa. Także i kolejni cesarze mają różny stosunek do samej wiary chrześcijańskiej, a i z Kościołem łączą ich zróżnicowane stosunki. Kościół często bywa wykorzystywany w rozgrywkach politycznych, ale i sam chętnie w nich uczestniczy. Jak pokaże przyszłość, takie położenie nie zawsze przynosi wyłącznie korzyści. Cały czas mowa o sytuacji chrześcijaństwa w Cesarstwie Rzymskim przed jego całkowitym rozpadem (za datę rozpadu przyjmuje się rok 476).

Życie Kościoła kwitnie w tym okresie. Powstają nowe świątynie, dopracowana zostaje liturgia i obrzędy, powstają też wielkie dzieła patrystyczne i teologiczne (Jan Chryzostom, Augustyn z Hippony). Ale rodzą się też kolejne herezje i odmienne interpretacje chrystologiczne.

Wiek VII, naznaczony najazdami Arabów i podbijaniem przez nich coraz to nowych obszarów Cesarstwa Bizantyjskiego, przyniósł wielkie spustoszenia. Rody arystokratyczne traciły majątki, pozostawały nietknięte natomiast ogromnie bogate majątki kościelne i posiadłości klasztorne z rzeszami mnichów. To musiało rodzić kolejne konflikty.

Iva Kalina, 1.12.18

Literatura
  • Altaner B., i Stuiber A., Patrologia, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1990.
  • Austin W. H., Filozofia religii, Wydawnictwo Aletheia, Kraków 1997.
  • Banaszak M, ks., Historia Kościoła katolickiego, Akademia Teologii Katolickiej, Warszawa1989.
  • Biblia, Brytyjskie i zagraniczne Towarzystwo Biblijne, Warszawa1980.
  • Biblia Tysiąclecia, (red. nauk. Ks. K. Dynarski) Wyd. III, Wydawnictwo Pallotinum, Poznań – Warszawa1982.
  • Dąbrowski E., ks., Co to jest Nowy Testament, w: Pismo św., Ksiegarnia św. Wojciecha, Poznań-Warszawa-Lublin 1967.
  • Drewermann E., Chrześcijaństwo i przemoc, Zakład Wydawniczy >Nomos<, Kraków.1996.
  • Eliade M., Traktat o historii religii, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1993.
  • Keller J., Chrześcijaństwo pierwotne, w: (praca zbiorowa) Zarys dziejów religii, Iskry, Warszawa1988.
  • Kościoły, wspólnoty, herezje. Szkice z tradycji chrześcijańskiej, (praca zbiorowa), Wydawnictwo „Znak”, Kraków 1997.
  • Kowalski J. W., Chrześcijaństwo, tom I i II, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1985.
  • Lebrun F., (red.), Wielkie daty chrześcijaństwa, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo, Wrocław 1997.
  • Olszewski D., Dzieje chrześcijaństwa w zarysie, Wydawnictwo „Znak”, Kraków 1999.
  • Pierrard P., Historia Kościoła katolickiego, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1981.
  • Pismo Święte Nowego Testamentu,  tł. Dąbrowski E., ks., Księgarnia św. Wojciecha, Poznań-Warszawa-Lublin 1967.
  • Potkowski E., Opozycja i herezje, w: (praca zbiorowa) Zarys dziejów religii, Iskry, Warszawa 1988.
Ilustracje

Bazylika Narodzenia Pańskiego w Betlejem – źródło: Wikimedia Commons
Bazylika Świętego Piotra w Rzymie, rekonstrukcja graficzna – źródło: Wikimedia Commons
Imperium Rzymskie za czasów Trajana – źródło: Wikimedia Commons
Bazylika Grobu Pańskiego w Jerozolimie – źródło: Wikimedia Commons

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *