Eugenika starożytna: Rzym
Eugenika

Eugenika starożytna: Rzym

Obrazek: Alegoria Prawa Dwunastu Tablic, ilustracja z książki prawniczej, 1555.
Eugenika starożytna: Rzym. Jak już napisałam we wcześniejszych wpisach, próby doskonalenia gatunku ludzkiego podejmowane były już w starożytności. Najczęściej nie były to celowe programy, a jedynie utrwalone tradycją praktyki „oczyszczania” gatunku z osób ułomnych, starych, chorych, czyli społecznie nieprzydatnych. Trzeba przyznać, że starożytność próbowała uporać się w tak okrutny sposób z ułomnościami ludzkimi, zdaje się, nie tylko z powodu oczyszczania gatunku, ale też nie wiedziano, jak zapewnić opiekę kalekim i chorym dzieciom.

W epoce tej wielką rolę odgrywał kult ciała oraz tężyzna fizyczna. Zatem, piękne i zdrowe ciało było głównym przedmiotem uwielbienia, ale również doceniano mądrość oraz talent. Nie ukrywano, że szanse na dobre życie i karierę mają jedynie osobniki zdrowe i silne. Te ułomne i chore powinny być eliminowane, najlepiej zaraz po narodzeniu. Ale trzeba też wspomnieć o aspekcie ekonomicznym, który podnoszono w starożytności w związku z kalectwem i chorobą niektórych członków społeczeństwa. Dobrobyt stanowił istotną wartość lub nawet był jednym z głównych dążeń narodu i państwa. Dominujący materialistyczny światopogląd, pozwolił uwierzyć, że ulepszenie natury człowieka leży w jego zasięgu.

Należy jednak pamiętać, że jeden z pomysłodawców eugeniki (antycznej), sterowanej odgórnie przez władzę państwową – Platon, zaliczany jest do idealistów. A nawet nazywany jest „ojcem idealizmu” jako kierunku filozoficznego. Jednakże status quo zarówno starożytnej Grecji, jak i Rzymu, niezwykle silnie sprzężone było z materialistycznie ujmowanym bytem ludzkim, jego losem, powiązanym z materią tego świata. Trzeba podkreślić, że niezależnie od samych twórców i propagatorów eugeniki, praktyki eugeniczne były dość powszechnie aprobowane w całym starożytnym świecie.

 

Eugenika starożytna: Rzym

Uwaga 1.

Lex Duodecim Tabularum było pierwszą kodyfikacją prawa rzymskiego z zakresu ustawodawstwa cywilnego i karnego, opracowanego w latach 451–449 r. p.n.e. przez specjalnie wybraną komisję składającą się z dziesięciu osób (decemviri legibus scribundis).

Prawo XII tablic potwierdzało jednocześnie przeżytki ustroju rodowego, jak nieograniczoną władzę ojca rodziny (pater familias), który miał prawo życia i śmierci (ius vitae ac necis) w stosunku do wszystkich członków familia1M. Jaczynowska, dz. cyt., s. 44..

 

W Republice, tzw. prawo dwunastu tablic (Lex Duodecim Tabularum, V w. p.n.e.)2Jaczynowska M., Historia starożytnego Rzymu, Wyd. szóste, PWN, Warszawa 1986, s. 43–44 odnosiło się m.in. do kwestii upośledzonych noworodków. [Uwaga 1.] Na Tablicy IV (zawierającej prawa regulujące stosunki wewnątrz rodziny) widniał zapis, że dziecko, które urodzi się zdeformowane ma być natychmiast zabite (o czym wspomina też Cyceron w De Legibus)3Ciceronis Tvllii, M., De Legibvs Libri, Ex Recognitione Iohannis Vahleni, Berolini, APVD Franciscvm Vahlenvm, MDCCCLXXI, III, s. 8,19–9,20 (s. 143),4Roper A.G., Ancient Eugenics (The Arnold Prize Essayfor 1913), Humphrey Millford, Oxford University Press, B.H. Blackwell, London 1913, s. 12.

 

 

Eugenika starożytna: Rzym
Oktawian August, popiersie cesarza

 

 

 

Sytuacja demograficzna w pierwszym okresie Cesarstwa (I w. p.n.e. i I w. n.e.) nie wyglądała optymistycznie. Pogłębiały się takie zjawiska jak: spadek urodzeń, degeneracja bogatych środowisk oraz niechęć do zawierania małżeństw i posiadania potomstwa. To wszystko skłoniło Oktawiana Augusta do wprowadzenia regulacji prawnych w zakresie praw rodzinnych i obyczajowych. Wprowadzono między innymi ius trium liberorum“prawo trojga dzieci”5A. Roper, dz. cyt., s. 13., które dawało pewne przywileje kobietom z trójką dzieci.

 

Uwaga 2.

Rzymowi zależało na pomnażaniu obywateli prominentnych warstw, a nie biedaków z ulicy, którzy najczęściej pozostawali bez (stałych) środków utrzymania. Wzrost biednej ludności w mieście spowodowany był m.in. napływem ubogich mieszkańców wsi, którzy potracili swoje ziemie. Biorąc udział w wojnach (zwłaszcza trwającej wiele lat II wojnie punickiej, 218–201 r. p.n.e.), chłopi po powrocie zastawali gospodarstwo zniszczone lub zawłaszczone przez bogatego sąsiada.

Większość bezrolnych chłopów, nie mogąc utrzymać się na wsi, opuszczała swoje strony ojczyste i przenosiła się do Rzymu. W ten sposób gwałtownie rosła liczba najuboższej ludności miejskiej zwanej proletarii (nazwa pochodzi zapewne od proles – potomstwo, oznacza zatem obywateli, których jedynym majątkiem były ich dzieci)”6M. Jaczynowska, dz. cyt., s. 100..

 

 

 

August był świadom, że wojny i choroby uszczuplały liczebność obywateli, stąd to zaangażowanie w politykę prorodzinną i dbanie o przyrost naturalny. Niekiedy, gdy liczba obywateli drastycznie malała, stosowane było prawo etniczne, aby każde urodzone dziecko było wychowywane. Natomiast w innym okresie, nie wolno było np. zabijać pierworodnych synów i córek7A. Roper, dz. cyt., s. 14.. W przeciwieństwie do bogatych warstw, ludność klas niższych rozmnażała się lekkomyślnie – w ocenie panujących8A. Roper, dz. cyt., s. 13.co powodowało postępujący proces pauperyzacji. [Uwaga 2.]

Wraz z przesunięciem punktu ciężkości cywilizacji z Grecji na Cesarstwo Rzymskie, „grecka idea andros kalos kagathos – mąż piękny (cieleśnie) i szlachetny (duchowo) – przekształciła się w pojęcie vir bonus, a więc mąż dobry do wojny, gospodarki, prawa, urzędu, dyscypliny, roztropny i wstrzemięźliwy”9A. Muszala, Hipokrates i miłosierny Samarytanin do lamusa?, „Medycyna Praktyczna”, 2007/03, s. 155–158..

Cesarze chrześcijańscy próbowali łagodzić skutki degeneracji rasy.

Dzięki ustawodawstwu Konstantyna, Walentyniana i Justyniana stopniowo odchodzono od praktyk eugenicznych (głównie dzieciobójstwa). Powstawały szpitale, przytułki, żłobki i inne placówki wspierające ludzi ułomnych i chorych10A. Roper, dz. cyt., s. 14.. W Cesarstwie Rzymskim zdrowie obywateli miało charakter dobra publicznego. Dlatego rozwijano prawo sanitarne, medycynę wojskową, budowano szpitale dla legionistów. Zatem, to zainteresowanie przynosiło również wymierne korzyści, związane z higieną i opieką medyczną.

Eugenika starożytna: Rzym
Cesarstwo Rzymskie w 271 r. n.e.

Rzymianie nie włożyli większego wysiłku w wypracowanie systemu odnowy rasowej. Nie brakuje opinii, że upadek Imperium spowodowany był m.in. pogłębiającą się degeneracją społeczeństwa, zwłaszcza jego wyższych warstw. Dzieciobójstwo w Cesarstwie miało charakter jedynie częściowo eugeniczny11A. Roper, dz. cyt., s. 14., a częściowo podyktowane było innymi względami – podobnie jak w pozostałych cywilizacjach antycznego świata. Seneka Młodszy (I w. n.e.) w usprawiedliwianiu tego procederu pisał:

uśmiercamy nowo narodzone płody z cechami potworów, a nawet topimy dzieci, jeżeli przychodzą na świat ułomne i niekształtne, i nie jest to aktem gniewu, ale przemyślanej decyzji, jeżeli istoty chore wyłączamy od zdrowych12Seneka, Księga pierwsza, rozdz. XV: http://cyfroteka.pl/ebooki/O_Gniewie-ebook/p15053i36781.

W pierwszych wiekach naszej ery, gdy Grecy już dawno zapomnieli nauki Platona i Arystotelesa, Rzymianie również zaniechali praktyk eugenicznych. Zanurzyli się w stoicyzmie, co było swoistym credo Cesarstwa13 A. Roper, dz. cyt., s. 14..

Iva Kalina, 25.02.2021

Literatura

  • Ciceronis Tvllii, M., De Legibvs Libri, Ex Recognitione Iohannis Vahleni, Berolini, APVD Franciscvm Vahlenvm, MDCCCLXXI.
  • Jaczynowska M., Historia starożytnego Rzymu, Wyd. szóste, PWN, Warszawa 1986.
  • Muszala A., Hipokrates i miłosierny Samarytanin do lamusa?, „Medycyna Praktyczna”, 2007/03.
  • Roper A.G., Ancient Eugenics (The Arnold Prize Essayfor 1913), Humphrey Millford, Oxford University Press, B.H. Blackwell, London 1913.
  • Seneka, O gniewiehttp://cyfroteka.pl/ebooki/O_Gniewie-ebook/p15053i36781.
  • Sugalska I.,  W poszukiwaniu istoty niemieckiego totalitaryzmu, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań 2015.

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *