Ernst Haeckel – „niemiecki buldog Darwina”, to ten, który adaptował ewolucjonizm i darwinizm na terenie Niemiec i który zapoczątkował eugeniczny proces doskonalenia i zarazem rozumienia społeczeństwa. Nazwany „niemieckim buldogiem Darwina” – torował drogę niemieckim darwinistom i eugenikom, wytykając zgubne skutki opieki medycznej i filantropii1I. Sugalska, Eugenika. W poszukiwaniu istoty niemieckiego totalitaryzmu, Wyd. Naukowe Bogucki oraz PWN, Poznań 2015, s. 165..
Obrazek wyróżniający: Stara, groteskowa rekonstrukcja pitekantropusa, zwana Pithecanthropus europaeus (alalus), studium przygotowawcze G. von Maxa. Obraz olejny był prezentem urodzinowym (w 1894 r.) dla Ernsta Haeckela.
E. Haeckel (1834–1919) był uczonym, głównie zoologiem i filozofem, profesorem na uniwersytecie w Jenie. Odkrył i opisał tysiące gatunków zwierząt. Wydał mnóstwo prac naukowych z własnymi rysunkami. Był też prekursorem eugeniki niemieckiej (o czym będzie w następnym wpisie) oraz twórcą Ligi Monistów.
Ernst Haeckel – popularyzator darwinizmu w Niemczech
Początkowo E. Haeckel o darwinizmie pisał: „W żadnym wielkim mieście niemieckim, transformizm ogólnie, szczególnie zaś darwinizm nie był tak mało cenionym, tak źle zrozumianym, wyszydzonym z taką dumną pogardą jak w Berlinie”2E. Haeckel, Dowody transformacji (Les preuves du transformisme, Paris 1882, s. 137), o czym donosi W. Zaborski, w: Darwinizm wobec rozumu i nauki, Nakładem Redakcji „Przeglądu Powszechnego”, Kraków 1886, s. 77.. Później jednak diametralnie zmienił zdanie i stał się zagorzałym darwinistą.
Karol Darwin wspomina Haeckela z aprobatą i uznaniem, przyznając mu zasługi w popularyzacji jego teorii w Niemczech. Jego zdaniem „Haeckel jest jedynym pisarzem, który od czasu ogłoszenia mojej pracy O powstawaniu gatunków we wszystkich swoich dziełach rozbiera znakomicie sprawę doboru płciowego, zrozumiawszy dokładnie całą jego doniosłość”3K. Darwin, O pochodzeniu człowieka drogą doboru naturalnego, 1874, s. 5, przypis..
Profesor z Jeny nie tylko przetłumaczył pierwsze dzieło Darwina, ale propagował teorię ewolucji, włączając obszerne fragmenty do wykładów i własnych opracowań. Dzieło Darwina O powstawaniu gatunków zainspirowało Haeckela tak dalece, że wkrótce napisał dwie swoje prace, które zawierały w dużej części teorie Darwina, ale skomentowane przez niego, tj. z własnymi dodatkami bądź wyjaśnieniami, które później zadziwiły pozytywnie nawet samego twórcę teorii ewolucji gatunkowej. Do tego wszystkiego Haeckel dołożył swoje koncepcje ewolucjonistyczne, a także poszerzył krąg tematyczny o problemy społeczno-polityczne oraz światopoglądowe.
W swej filozofii przyrody splatał ewolucjonizm z materializmem przyrodniczym, czego Darwin nie eksponował. W pierwszej pracy Darwin wielokrotnie czynił odniesienia do Stwórcy (od czego odszedł już w swym drugim wielkim dziele), Haeckel natomiast – według wyrażenia Zaborskiego – eksponował hasło: „Albo Stwórca, albo darwinizm, tertium non datur”4W. Zaborski, Darwinizm wobec rozumu i nauki, Nakładem Redakcji “Przeglądu Powszechnego”, Kraków 1886, s. 92.. Co tłumaczy się: trzeciej możliwości nie ma.
Niepokój Karola Darwina
Po niemieckim wydaniu O powstawaniu gatunków w 1860 r., Haeckel w sześć i osiem lat później wydał swoje słynne prace:Generalle Morphologie der Organismen oraz Natürliche Schöpfungs-Geschichte. Darwin zaniepokoił się, że tym razem (wcześniej rywalizował z Wallace’em) niemiecki uczony może go ubiec teorią o pochodzeniu człowieka. Zwłaszcza że Haeckel napisał o możliwości przeniesienia mechanizmów ewolucji ze zwierząt na człowieka, krytykując Darwina za brak odwagi w tym względzie. Darwin, dopiero w 1871 r. czyli w kilka lat po publikacjach Haeckela, wydał książkę O pochodzeniu człowieka. Jednak domagał się dla siebie pierwszeństwa w opracowaniu teorii o pochodzeniu człowieka, pisząc:
Zdawało mi się, że wystarczy drobna wzmianka uczyniona w pierwszym wydaniu mej pracy «o powstawaniu gatunków», iż teoria przemienności kształtów gatunkowych rzuca poniekąd światło na powstanie i na dziejowy rozwój rodzaju ludzkiego; w tym bowiem zdaniu kryje się myśl, że pojawienie się człowieka na ziemi przypisać należy działaniu tych samych przyczyn, które spowodowały zjawienie się innych kształtów ustrojowych5K. Darwin, The descent of man and selection in relation to sex, John Murray, London 1874, s. 1..
I dodaje, że gdyby książki Haeckela ukazały się wcześniej, niż napisał swoją pracę, nigdy by swego dzieła nie dokończył [uwaga 1].
Darwin pisze też:
Ewolucjoniści, XIX w.
Przypuszczenie, że człowiek, również jak każdy inny gatunek, jest potomkiem jakiejś niższej wymarłej formy zwierzęcej, nie jest bynajmniej rzeczą nową. Już Lamarck kilkadziesiąt lat temu twierdził to i wypowiadał myśli rozwinięte obecnie w dziełach pierwszorzędnych badaczy i przyrodników, jak np. Wallace’a, Huxleya, Lyella, Vogta, Lubbocka, Büchnera, Rollego etc., a szczególnie Haeckela, który najpierw w olbrzymiej swej pracy pt. Generalle Morphologie (1866 r.), a następnie w świeżo wydanym zbiorze popularnych wykładów pt. Natürliche Schöpfungs-Geschichte (1868 r. i 2 wydanie 1870 r.) genealogię człowieka obszernie rozebrał i na umiejętnych uzasadnił podstawach.
Gdyby ta ostatnia praca wyszła była pierwej, nim moją napisałem, nigdy bym nie dokończył niniejszego dzieła. Wszystkie bowiem wnioski, do jakich doszedłem, zostały potwierdzone przez tego badacza, którego wiedza pod wielu względami jest nieskończenie większa od mojej. Toteż wszędzie, gdzie podaję jakikolwiek fakt lub twierdzenie zaczerpnięte z dzieł Haeckela, przytaczam jego nazwisko w tekście6Tamże, s. 3–4..
Po tym wytłumaczeniu Darwina świat nauki ostatecznie przyznał pierwszeństwo w sformułowaniu teorii o powstawaniu gatunków (w całości, łącznie z pochodzeniem człowieka) Darwinowi, nazywając to ujęcie „darwinizmem” [uwaga 2].
O Ludwigu Büchnerze, którego Darwin nazywa pierwszorzędnym badaczem,R. Weikart w artykule Deprawujący człowieczeństwo wpływ nowożytnej myśli Darwina…, pisze:
Był to [j]eden z ważniejszych popularyzatorów darwinizmu w Niemczech, […], [który] w opublikowanej w 1882 roku pracy The Power of Heredity… argumentował na rzecz biologicznego determinizmu umysłowych i moralnych cech ludzkich. Büchner roztacza swoją wizję ludzkości: «W upływie czasu jednostka jest niczym, a gatunek wszystkim; historia, tak jak i natura, toruje sobie drogę przez stosy ludzkich ciał»7L. Büchner, The Power of Heredity and Its Influence on the Moral and Mental Progress of Humanity, s. 100..
Dodam, że
L. Büchner stał na stanowisku twardego materializmu naukowego, uważając, że siła materialna (energia i materia) jest niezniszczalna i nieskończona. Nie istnieje żaden zewnętrzny (nadprzyrodzony) autorytet stanowiący prawa natury, organizujący materię. Jego poglądy były jednak sprzeczne, co doprowadziło go do utracenia stanowiska na uczelni w Tybindze [uwaga 3].
Znaczenie ustaleń Haeckela w teorii Darwina
Karol Darwin
Darwin skorzystał, można by rzec, z haeckelowskiego ujęcia teorii pochodzenia gatunków – sam nie mając odwagi o pewnych problematycznych zawiłościach pisać. Prawdopodobnie akcentowanie przekonań natury światopoglądowej, odnoszących się wprost do religii [uwaga 4], było dla Darwina dość kłopotliwe ze względu na sytuację rodzinną, ale również z obawy o wydźwięk społeczny jego światoburczej teorii. Rzecz nie dotyczy tylko „przewrotu światopoglądowego”, ale także innych problemów, które nie zostały wyeksplikowane przez Darwina, a które (jak twierdzi on sam) zajmowały jego umysł.
Po nader życzliwym przyjęciu jego pierwszej kontrowersyjnej wówczas publikacji Darwin ucieszył się, doceniając zaangażowanie Haeckela w objaśnianiu teorii. Jednak po ukazaniu się prac Haeckela poczuł się nieco zagrożony tym, że odbierze mu on pierwszeństwo opracowania koncepcji pochodzenia człowieka.Jednocześnie w swej drugiej pracy Darwin (zwłaszcza w pierwszym wydaniu z 1871 r.) zamieścił liczne projekcje jeneńskiego uczonego, liczne powołania się na niego; czasami można dostrzec nawet pewne „haeckelizmy”, oryginalne, charakterystyczne koncepty Haeckela.
Ernst Haeckel
W tym wydaniu Darwin też znacznie śmielej wyłożył swoje przemyślenia np. co do ras, pomocy społecznej i inne, takie, z których można by uczynić zarzuty wielkiemu przyrodnikowi. Chodzi głównie o pewne sformułowania, pewne stwierdzenia, które upoważniają do lokowania inspiracji eugenicznych w teorii gatunkowej Darwina. [Zob. Karol Darwin i ewolucjonizm u podstaw eugeniki]
Z analizy materiałów źródłowych oraz komentarzy znawców twórczości i poglądów Haeckela nasuwa się dość istotne spostrzeżenie, że
Haeckel bezwiednie, mimo kardynalnych błędów (a nawet fałszerstw) w swych wykładach i publikacjach, opracował teorię Darwina jak gdyby na nowo.
Haeckel „poprawił” samego Darwina
To znaczy, przedstawił badania Darwina nie tylko z własnym komentarzem, lecz wyjaśnił też sporo wątpliwości według własnego uznania. Jednocześnie pododawał swoje przemyślenia i teorie, które często były sprzeczne i z podstawową koncepcją i z późniejszymi ustaleniami.
Niekłamany zachwyt Darwina i poparcie błędnych teorii Haeckela, osłabiły nieco pierwotną koncepcję pochodzenia człowieka, wprowadzając spore zamieszanie.
Od tego czasu teoria Darwina zaczęła żyć własnym życiem, wielu – nie tylko Haeckel – podejmując tego rodzaju rozważania, „wykładało” Darwina po swojemu, dodając lub ujmując coś lub przeinaczając. Mechanizmy ewolucji Darwina, nazywane „darwinizmem”, rozrosły się do olbrzymich rozmiarów, dzieląc się na różne frakcje, stanowiska, orientacje, niekiedy znacznie różniące się od siebie.
Uwaga 1
K. Darwin wielokrotnie powtarza, że gdyby Haeckel wydał swoje prace wcześniej, niż on napisał swoje, swojego dzieła nigdy by nie “dokończył”. I prawdopodobnie – nie opublikował. W wypowiedzi tej zawiera się już sprzeczność, nielogiczność. Bo albo napisał już swoje dzieło, albo nie. Można by było jeszcze uwzględnić to tłumaczenie, gdyby chodziło o kilka miesięcy, ale nie o kilka lat! Przecież Haeckel pierwszy tom opublikował w 1866, a drugi w 1868 roku. Darwin natomiast swoje dzieło O pochodzeniu człowieka wydał dopiero w 1871 r., czyli 5 lat po opublikowaniu pierwszej pracy Haeckela i 3 lata po opublikowaniu drugiej.
W dodatku przyznaje, że czerpał z pomysłów E. Haeckela. Zatem dlaczego domagał się pierwszeństwa? Trudno zrozumieć.
Z powyższej uwagi nie wynika wcale, że przedkładam prace Haeckela nad prace Darwina. W następnym wpisie przedstawię (w zarysie) główne niedorzeczności w koncepcji Haeckela, a nawet zamierzone fałszerstwa.
Uwaga 2
To, co napisał Darwin (cytat powyżej) o wcześniejszych dokonaniach ewolucjonistów, potwierdzają polscy uczeni.
W okresie poprzedzającym ukazanie się pracy Darwina, poświęconej pochodzeniu człowieka, prace nad problemem antropogenezy ogłosili K. Vogt (1863), F. Rolle (1866), J. Lubbock (1867), A. Wallace (1864 i 1869) i L. Büchner (1870). Wśród prac tego okresu na szczególną uwagę zasługuje książka Haeckela „Dzieje utworzenia przyrody” (1868) i „Antropogenia” (1874). W pracach tych Haeckel jednoznacznie stwierdził, że przodkiem człowieka musiała być jakaś forma człekokształtna, zbliżona do antropoidów. Jednocześnie w dziejach utworzenia przyrody Haeckel przedstawił drzewo rodowe człowieka, które podzielił na 22 stopnie, zaczynając od jednokomórkowej monery, kończąc zaś na ludziach mówiących. Dwudziestym pierwszym stopniem jego genealogii miał być nieznany dotąd małpolud, którego Haeckel nazwał Pithecanthropusem. Według Haeckela Pithecanthropus jest formą pośrednią pomiędzy człowiekiem a wymarłymi małpami człekokształtnymi, z których wywiódł się współczesny człowiek. Drzewo rodowe Haeckela dalekie było od precyzji, ale pierwszy zasadniczy krok został dokonany.
Darwin ogłaszając w 1871 r. „Pochodzenie człowieka i dobór płciowy” miał już więc wielu poprzedników. Praca jego stanowi jednak swego rodzaju podsumowanie dotychczasowych badań nad antropogenezą. Darwin wykazuje, że pod względem budowy anatomicznej człowiek nie różni się od zwierząt żadną cechą istotną. Jednocześnie wskazuje na daleko idące podobieństwo zarodków człowieka i zwierząt, a także na istnienie u człowieka serii narządów szczątkowych. Wszystko to dowodzi łączności anatomicznej człowieka z całym światem zwierzęcym, a przede wszystkim z antropoidami. Również jeśli chodzi o cechy psychiczne, Darwin wskazał, że istnieje tu szereg cech wspólnych dla człowieka i zwierząt. Wniosek stąd ostateczny, że człowiek jest cząstką przyrody i tak jak i ona powstał w wyniku procesu ewolucji8L. Kuźnicki, A. Urbanek, Zasady nauki o ewolucji, t. I, Podręcznik dla Szkół Wyższych, PWN, Warszawa 1967, s. 142–144..
Uwaga 3
Część nazwisk, które Karol Darwin przytacza, jako “pierwszorzędnych badaczy i przyrodników”, nie zapisało się wcale w historii nauki tak imponująco. Inna rzecz, to trudna materia, którą jako badacze podjęli. Wyniki, jakie niektórzy głosili były w dużej mierze oparte na spekulacji. Jeszcze dziś, pomiędzy uczonymi istnieją spore rozbieżności w przedmiotowej kwestii. A czasem ustalenia ewolucjonistów są wręcz negowane.
Uwaga 4
Jeśli chodzi o przekonania religijne, to Darwin był w dość trudnej sytuacji, ponieważ nie chciał martwić bardzo religijnej żony oraz jej rodziny. Wuj żony był ponadto wpływowym biskupem Kościoła anglikańskiego. Darwin również uchodził za człowieka religijnego. Jego późniejsze przemyślenia w kwestii Boga oraz religii też często odczytać można jako ambiwalentne.
Literatura
Darwin F. (red.), The life and letters of Charles Darwin including an Autobiographical Chapter, John Murray, London 1887.
Darwin K., The descent of man and selection in relation to sex, John Murray, London 1874.
Darwin K., O pochodzeniu człowieka drogą doboru naturalnego, Biblioteka Dzieł Naukowych, Warszawa 1929 (oraz wydania: Kraków 1874; Warszawa 1959; 2009).
Darwin K., Listy wybrane, Prószyński i S-ka, Warszawa 1999.
Gilbert S.F., Ernst Haeckel and the Biogenetic Law, w: Developmental Biology, Ninth Edition, Sinauer Associates, Inc., Sunderland 2010, USA.
Haeckel E., The History of Creation: or the Development of the Earth and Itsinhabitants by the action of Natural Causes [A Popular Exposition of the doctrine of Evolution in general, and of that of Darwin, Goethe, and Lamarck in Particular], D. Appleton and Company, New York 1880.
Haeckel E., Natürliche Schöpfungs-Geschichte, Druck und Verlag von Georg Reimer, Berlin 1898.
Haeckel E., The Evolution of Man. A popular Scientific Study, t. 1 i 2, Watt and Co., London 1912.
Haeckel E., Charles Darwin as an Anthropologist, in: E. Haeckel, J.A. Thomson, A. Weismann i in., Evolution in Modern Thought, The Modern Library Publishers, New York 1917.
a ponadto
L. Kuźnicki, A. Urbanek, Zasady nauki o ewolucji, t. I, Podręcznik dla Szkół Wyższych, PWN, Warszawa 1967.
Reichman B., Teoria Darwina i hipotezy Haeckela w treściwym zarysie. Rzut oka na kwestię pochodzenia gatunków, Drukiem Aleksandra Pajewskiego, Warszawa 1873.
Sugalska I., Eugenika. W poszukiwaniu istoty niemieckiego totalitaryzmu, Wyd. Naukowe Bogucki oraz PWN, Poznań 2015.
Weikart R., From Darwin to Hitler. Evolutionary Ethics, Eugenics, and Racism in Germany, Palgrave Macmillan, New York 2005.
Weikart R., Deprawujący człowieczeństwo wpływ nowożytnej myśli Darwina, Marxa, Nietzschego oraz ich uczniów, 2008, http://www.heveliusforum.org/artykuly/Weikart.pdf
Weismann A., The Selection Theory, w: E. Haeckel, J.A. Thomson, A.Weismann i in., Evolution in Modern Thought, The Modern Library Publishers, New York 2007.
Zaborski W., Darwinizm wobec rozumu i nauki, Nakładem Redakcji „Przeglądu Powszechnego”, Kraków 1886.
_b_711.jpg){kind=link}
