Polskie Towarzystwo Eugeniczne. Początki organizacyjne (EuP2)

Obrazek: Mapa Polski z 1939 roku

Polskie Towarzystwo Eugeniczne powstało dopiero po wyzwoleniu, w 1923 roku, ale pierwsze polskie organizacje eugeniczne powstały już na początku XX stulecia. W wielu polskich miastach zawiązywały się liczne towarzystwa higieniczno-społeczne do walki z chorobami, prostytucją i alkoholizmem, z których następnie niektóre się łączyły i modyfikowały swój program.

Początki organizacyjne

Powstawały też czasopisma o tematyce medycznej i obyczajowej. Jedne i drugie inspirowane były zachodnią myślą eugeniczną. Generalnie przyjmuje się inspiracje lamarkowskie, z zaznaczeniem indywidualnych różnic w poglądach poszczególnych eugeników.

W zależności od autora były to inspiracje niemieckie lub amerykańskie, angielskie bądź skandynawskie (model państwa opiekuńczego) albo też francuskie (latynoskie) czy belgijskie. Istnieje w tym punkcie dość duża rozpiętość stanowisk, co mogło mieć związek z funkcjonowaniem początkowo eugeniki w trzech zaborach i zróżnicowanym do niej podejściem władz okupacyjnych, jak też wynikało z osobistych kontaktów eugeników polskich ze światowymi liderami i wpływów, jakie oni wywierali. Na przykład L. Wernic, „mózg” polskiej eugeniki, znajdował się pod urokiem eugeniki niemieckiej (czyli Rassenhygiene).

Już wówczas dał się poznać lider późniejszej eugeniki polskiej, dr Leon Wernic – lekarz dermatolog-wenerolog i działacz społeczny. To z jego inicjatywy w 1902 r. przy redakcji czasopisma „Ogniwo” powstało Towarzystwo Abolicjonistów, które za cel stawiało sobie zwalczanie chorób wenerycznych i nierządu. Natomiast samo czasopismo, redagowane głównie przez lekarzy, wiele miejsca poświęcało tematyce eugenicznej. Pisano m.in. „o przyczynach powstawania płci, o Żydach jako rasie psychicznej, o sprawach wychowania, o typach okrutnych i krwiożerczych”¹R. Zabłotnilak, Dzieje Polskiego Towarzystwa Eugenicznego, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki, 1971/16, nr 4, s. 770..

Ale już w 1906 r. Towarzystwo zostało rozwiązane.

Towarzystwa higieniczno-społeczne

W połowie 1908 r. powstało Towarzystwo dla Walki z Chorobami Sekretnymi i Szerzenia Zasad Abolicjonizmu, które prezentowało podobny program. Chodziło przede wszystkim o:

• zwalczanie chorób wenerycznych (przez likwidowanie domów publicznych i ograniczanie prostytucji),
• szerzenie wiedzy o higienie,
• dbanie o czystość moralną i fizyczną, ale też i
• przygotowanie reformy nauczania dziewcząt,
• organizowanie przy szpitalach oddziałów dla chorych wenerycznie (oddziałów dla „chorób sekretnych”) oraz
• zakładanie bezpłatnych przychodni, poza tym
• przygotowywanie odczytów, broszur itp.

Rok później nazwa tej organizacji została zmieniona na Towarzystwo dla Zwalczania Chorób Płciowych. W tym czasie pojawiały się liczne publikacje – artykuły w czasopismach, podejmujące problematykę eugeniczną, najczęściej przedstawianą w pochlebnym tonie, jak czynił to np. Leon Wernic (że eugenika, zaproponowana przez F. Galtona, to „gałąź ściśle naukowa”²L. Wernic, Eugenika jako nauka i jej granice, „Zagadnienia Rasy”, 1933, R. 15, t. 7, nr 3, s. 199..

Jednakże, nie brakowało też powściągliwych głosów, chociażby w osobie Juliana Neugebauera, który w poważnym naukowym opracowaniu założenia Galtona określił jako humanitarno-utopijne.

Przy Towarzystwie Higieny Praktycznej im. Bolesława Prusa, w 1915 r., powołano do życia sekcję eugeniczną, która zorganizowała

• „kursy pielęgniarskie dla niepodległościowych nauczycieli szkół powszechnych”,
• lazaret dla warszawskiego batalionu legionistów oraz
• ambulatorium lekarskie dla chorych wenerycznie.

Wkrótce sekcja ta usamodzielniła się i przybrała nazwę (w 1916 r.) Polskie Towarzystwo do Walki z Chorobami Wenerycznymi i Nierządem³H. Szczodrowski, Co robi Polskie Towarzystwo Eugeniczne, „Zagadnienia Rasy” 1927, R. 9, t. 3, s. 95.. Polityka okupantów w czasie I wojny światowej była przychylna wobec działalności tego typu organizacji, toteż mogły one swobodnie się rozwijać. Towarzystwo w swoich szeregach skupiało inteligencję, przede wszystkim:

• lekarzy
• nauczycieli
• uczonych
• prawników i
• działaczy społecznych.

Zjazd lekarzy

Zaraz po zakończeniu działań wojennych, jeszcze w 1918 r. Towarzystwo do Walki z Chorobami Wenerycznymi zorganizowało zjazd lekarzy w sprawie wyludnienia kraju, którego uczestnikami byli m.in. L. Krzywicki, W. Chodźko, T. Janiszewski, Z. Daszyńska-Golińska, J. Budzińska-Tylicka. Na zjeździe działacze

• zwrócili uwagę na potrzebę łagodzenia problemów zdrowotnych spowodowanych wojną i niedożywieniem,
• zapowiadali walkę z chorobami wenerycznymi i nierządem,
• radzili jak zatroszczyć się o matkę i dziecko oraz sieroty,
• mówili, jak przeciwdziałać ograniczaniu liczby potomstwa,
• podjęli też kwestię ubezpieczenia.

Polskie Towarzystwo Eugeniczne

Po wojnie i zjednoczeniu ziem polskich, w 1919 r., Towarzystwo do Walki z Chorobami Wenerycznymi i Nierządem zostało przemianowane na Towarzystwo Walki ze Zwyrodnieniami Rasy, w którym zaczęto tworzyć (poza kilkoma sekcjami już istniejącymi) sekcję eugeniczną. Z jej inicjatywy przekształcono Towarzystwo w prężną organizację społeczno-medyczną z nowym statutem autorstwa Leona Wernica, która rozszerza zakres swej działalności i w roku 1923 przekształca się w Polskie Towarzystwo Eugeniczne.

W pierwszym zaś naczelnym artykule swego statutu stawia sobie za zadanie wzmożenie tężyzny fizycznej, umysłowej i moralnej Narodu Polskiego, spotęgowanie jego odporności i sił twórczych⁴Tamże, s. 96..

PTE wydawało również swój kwartalnik pt. „Zagadnienia Rasy z Punktu Widzenia Zdrowia Społecznego”, później ze skróconą nazwą – „Zagadnienia Rasy”, przemianowane w roku 1937 na „Eugenika Polska”, co znacznie podnosiło jego rangę. W komitecie redakcyjnym znaleźli się (po roku 1927, gdy poszerzono objętość pisma) m.in. Witold Chodźko, Tomasz Janiszewski, Jan Mydlarski, Ksawery Sieńko, Leon Wernic, Wacław Wesołowski.

Program PTE

Organizacja ta przyjęła program – ustalony przez Stały Międzynarodowy Komitet Eugeniczny – wyznaczający trzy główne kierunki działania dla eugenik narodowych, tj. program

•  eugeniki zapobiegawczej
• ieugeniki pozytywnej i
•  eugeniki negatywnej.

Jednakże w Polsce dokonano pewnej modyfikacji: cele eugeniki i program zostały przystosowane do warunków i potrzeb polskich, toteż nasza rodzima eugenika miała swoją specyfikę.

Przede wszystkim badania nad dziedzicznością były słabo zaawansowane i – mimo przyjęcia programu międzynarodowego – nikt na razie nie mówił o tworzeniu kolonii wewnętrznych⁵I. Sugalska, Eugenika. W poszukiwaniu istoty niemieckiego totalitaryzmu, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań 2015 oraz PWN, s. 179–181. lub o planach wspierania i finansowania rozrodczości osób wartościowych (eugenika pozytywna), skupiono się raczej na eugenice zapobiegawczej.

Jeśli chodzi o eugenikę negatywną, to wysuwane były projekty dotyczące sterylizacji jednostek niepełnowartościowych, czego największym i wytrwałym orędownikiem był L. Wernic, ale nie spotkały się one z większym zainteresowaniem. Wernic wielokrotnie postulował wystąpienie do władz z apelem o wprowadzenie sterylizacji chorych, opóźnionych w rozwoju, jak również osób zdegenerowanych, przestępców, czy prostytutek.

Literatura

• Gawin M., Rasa i nowoczesność, Wyd. Neriton, Inst. Historii PAN, Warszawa 2003.
• Musielak M., Nazizm w interpretacjach polskiej myśli politycznej okresu międzywojennego, Wyd. Poznańskie, Poznań 1997.
• Musielak M., Sterylizacja ludzi ze względów eugenicznych w Stanach Zjednoczonych, Niemczech i w Polsce (1899–1945), Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2008, rozdział O eugenice i próbach wprowadzenia sterylizacji w Polsce, s. 211–268.
• Sugalska I.,  Eugenika. W poszukiwaniu istoty niemieckiego totalitaryzmu, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań 2015 oraz PWN.
• Uzarczyk K., Podstawy ideologiczne higieny ras i ich realizacja na przykładzie Śląska w latach 1924–1944, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2002.
• Zabłotniak R., Dzieje Polskiego Towarzystwa Eugenicznego, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki”, 1971/16, nr 4.
• Zaremba Bielawski M., Higieniści. Z dziejów eugeniki, Wyd. Czarne, Wołowiec 2011.

Czasopisma

„Eugenika Polska”
„Zagadnienia Rasy”

Ilustracje

Leon Wernic –  źródło: Polacy z wyboru 
Mapa Polski w 1939 roku – źródło: Wikimedia Commons
Okładka czasopisma „Eugenika Polska” – źródło: Pomorska Biblioteka Cyfrowa

Zob. inne Wpisy z Eugeniki polskiej:
Eugenika polska. Początki pod zaborami
Program polskiej eugeniki
Ustawy eugeniczne w Polsce
Spory w eugenice polskiej. Rola Kościoła

Zob. też KATEGORIĘ: Eugenika