Polskie Towarzystwo Eugeniczne
Eugenika,  Eugenika polska

Polskie Towarzystwo Eugeniczne. Początki organizacyjne (EuP2)

Obrazek: Mapa Polski z 1939 roku

Polskie Towarzystwo Eugeniczne powstało dopiero po wyzwoleniu, w 1923 roku, ale pierwsze polskie organizacje eugeniczne powstały już na początku XX stulecia. W wielu polskich miastach zawiązywały się liczne towarzystwa higieniczno-społeczne do walki z chorobami, prostytucją i alkoholizmem, z których następnie niektóre się łączyły i modyfikowały swój program.

Początki organizacyjne

Powstawały też czasopisma o tematyce medycznej i obyczajowej. Jedne i drugie inspirowane były zachodnią myślą eugeniczną. Generalnie przyjmuje się inspiracje lamarkowskie, z zaznaczeniem indywidualnych różnic w poglądach poszczególnych eugeników.

W zależności od autora były to inspiracje niemieckie lub amerykańskie, angielskie bądź skandynawskie (model państwa opiekuńczego) albo też francuskie (latynoskie) czy belgijskie. Istnieje w tym punkcie dość duża rozpiętość stanowisk, co mogło mieć związek z funkcjonowaniem początkowo eugeniki w trzech zaborach i zróżnicowanym do niej podejściem władz okupacyjnych, jak też wynikało z osobistych kontaktów eugeników polskich ze światowymi liderami i wpływów, jakie oni wywierali. Na przykład L. Wernic, „mózg” polskiej eugeniki, znajdował się pod urokiem eugeniki niemieckiej (czyli Rassenhygiene).
Polskie Tow. Eugeniczne
Leon Wernic

Już wówczas dał się poznać lider późniejszej eugeniki polskiej, dr Leon Wernic – lekarz dermatolog-wenerolog i działacz społeczny. To z jego inicjatywy w 1902 r. przy redakcji czasopisma „Ogniwo” powstało Towarzystwo Abolicjonistów, które za cel stawiało sobie zwalczanie chorób wenerycznych i nierządu. Natomiast samo czasopismo, redagowane głównie przez lekarzy, wiele miejsca poświęcało tematyce eugenicznej. Pisano m.in. „o przyczynach powstawania płci, o Żydach jako rasie psychicznej, o sprawach wychowania, o typach okrutnych i krwiożerczych”1R. Zabłotnilak, Dzieje Polskiego Towarzystwa Eugenicznego, “Kwartalnik Historii Nauki i Techniki, 1971/16, nr 4, s. 770..

Ale już w 1906 r. Towarzystwo zostało rozwiązane.

Towarzystwa higieniczno-społeczne

W połowie 1908 r. powstało Towarzystwo dla Walki z Chorobami Sekretnymi i Szerzenia Zasad Abolicjonizmu, które prezentowało podobny program. Chodziło przede wszystkim o:

  • zwalczanie chorób wenerycznych (przez likwidowanie domów publicznych i ograniczanie prostytucji),
  • szerzenie wiedzy o higienie,
  • dbanie o czystość moralną i fizyczną, ale też i
  • przygotowanie reformy nauczania dziewcząt,
  • organizowanie przy szpitalach oddziałów dla chorych wenerycznie (oddziałów dla „chorób sekretnych”) oraz
  • zakładanie bezpłatnych przychodni, poza tym
  • przygotowywanie odczytów, broszur itp.

Rok później nazwa tej organizacji została zmieniona na Towarzystwo dla Zwalczania Chorób Płciowych. W tym czasie pojawiały się liczne publikacje – artykuły w czasopismach, podejmujące problematykę eugeniczną, najczęściej przedstawianą w pochlebnym tonie, jak czynił to np. Leon Wernic (że eugenika, zaproponowana przez F. Galtona, to „gałąź ściśle naukowa”2L. Wernic, Eugenika jako nauka i jej granice, “Zagadnienia Rasy”, 1933, R. 15, t. 7, nr 3, s. 199..

Jednakże, nie brakowało też powściągliwych głosów, chociażby w osobie Juliana Neugebauera, który w poważnym naukowym opracowaniu założenia Galtona określił jako humanitarno-utopijne.

Przy Towarzystwie Higieny Praktycznej im. Bolesława Prusa, w 1915 r., powołano do życia sekcję eugeniczną, która zorganizowała

  • „kursy pielęgniarskie dla niepodległościowych nauczycieli szkół powszechnych”,
  • lazaret dla warszawskiego batalionu legionistów oraz
  • ambulatorium lekarskie dla chorych wenerycznie.

Wkrótce sekcja ta usamodzielniła się i przybrała nazwę (w 1916 r.) Polskie Towarzystwo do Walki z Chorobami Wenerycznymi i Nierządem3H. Szczodrowski, Co robi Polskie Towarzystwo Eugeniczne, „Zagadnienia Rasy” 1927, R. 9, t. 3, s. 95.. Polityka okupantów w czasie I wojny światowej była przychylna wobec działalności tego typu organizacji, toteż mogły one swobodnie się rozwijać. Towarzystwo w swoich szeregach skupiało inteligencję, przede wszystkim:

  • lekarzy
  • nauczycieli
  • uczonych
  • prawników i
  • działaczy społecznych.

Zjazd lekarzy

Zaraz po zakończeniu działań wojennych, jeszcze w 1918 r. Towarzystwo do Walki z Chorobami Wenerycznymi zorganizowało zjazd lekarzy w sprawie wyludnienia kraju, którego uczestnikami byli m.in. L. Krzywicki, W. Chodźko, T. Janiszewski, Z. Daszyńska-Golińska, J. Budzińska-Tylicka. Na zjeździe działacze

  • zwrócili uwagę na potrzebę łagodzenia problemów zdrowotnych spowodowanych wojną i niedożywieniem,
  • zapowiadali walkę z chorobami wenerycznymi i nierządem,
  • radzili jak zatroszczyć się o matkę i dziecko oraz sieroty,
  • mówili, jak przeciwdziałać ograniczaniu liczby potomstwa,
  • podjęli też kwestię ubezpieczenia.

Polskie Towarzystwo Eugeniczne

Po wojnie i zjednoczeniu ziem polskich, w 1919 r., Towarzystwo do Walki z Chorobami Wenerycznymi i Nierządem zostało przemianowane na Towarzystwo Walki ze Zwyrodnieniami Rasy, w którym zaczęto tworzyć (poza kilkoma sekcjami już istniejącymi) sekcję eugeniczną. Z jej inicjatywy przekształcono Towarzystwo w prężną organizację społeczno-medyczną z nowym statutem autorstwa Leona Wernica, która rozszerza zakres swej działalności i w roku 1923 przekształca się w Polskie Towarzystwo Eugeniczne.

Pols. Tow. Eugeniczne
Okładka czasopisma: Eugenika Polska

W pierwszym zaś naczelnym artykule swego statutu stawia sobie za zadanie wzmożenie tężyzny fizycznej, umysłowej i moralnej Narodu Polskiego, spotęgowanie jego odporności i sił twórczych4Tamże, s. 96..

PTE wydawało również swój kwartalnik pt. „Zagadnienia Rasy z Punktu Widzenia Zdrowia Społecznego”, później ze skróconą nazwą – „Zagadnienia Rasy”, przemianowane w roku 1937 na „Eugenika Polska”, co znacznie podnosiło jego rangę. W komitecie redakcyjnym znaleźli się (po roku 1927, gdy poszerzono objętość pisma) m.in. Witold Chodźko, Tomasz Janiszewski, Jan Mydlarski, Ksawery Sieńko, Leon Wernic, Wacław Wesołowski.

Program PTE

Organizacja ta przyjęła program – ustalony przez Stały Międzynarodowy Komitet Eugeniczny – wyznaczający trzy główne kierunki działania dla eugenik narodowych, tj. program

  •  eugeniki zapobiegawczej
  • ieugeniki pozytywnej i
  •  eugeniki negatywnej.
Jednakże w Polsce dokonano pewnej modyfikacji: cele eugeniki i program zostały przystosowane do warunków i potrzeb polskich, toteż nasza rodzima eugenika miała swoją specyfikę.

Przede wszystkim badania nad dziedzicznością były słabo zaawansowane i – mimo przyjęcia programu międzynarodowego – nikt na razie nie mówił o tworzeniu kolonii wewnętrznych5I. Sugalska, Eugenika. W poszukiwaniu istoty niemieckiego totalitaryzmu, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań 2015 oraz PWN, s. 179–181. lub o planach wspierania i finansowania rozrodczości osób wartościowych (eugenika pozytywna), skupiono się raczej na eugenice zapobiegawczej.

Jeśli chodzi o eugenikę negatywną, to wysuwane były projekty dotyczące sterylizacji jednostek niepełnowartościowych, czego największym i wytrwałym orędownikiem był L. Wernic, ale nie spotkały się one z większym zainteresowaniem. Wernic wielokrotnie postulował wystąpienie do władz z apelem o wprowadzenie sterylizacji chorych, opóźnionych w rozwoju, jak również osób zdegenerowanych, przestępców, czy prostytutek.

Literatura
  • Gawin M., Rasa i nowoczesność, Wyd. Neriton, Inst. Historii PAN, Warszawa 2003.
  • Musielak M., Nazizm w interpretacjach polskiej myśli politycznej okresu międzywojennego, Wyd. Poznańskie, Poznań 1997.
  • Musielak M., Sterylizacja ludzi ze względów eugenicznych w Stanach Zjednoczonych, Niemczech i w Polsce (1899–1945), Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2008, rozdział O eugenice i próbach wprowadzenia sterylizacji w Polsce, s. 211–268.
  • Sugalska I.,  Eugenika. W poszukiwaniu istoty niemieckiego totalitaryzmu, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań 2015 oraz PWN.
  • Uzarczyk K., Podstawy ideologiczne higieny ras i ich realizacja na przykładzie Śląska w latach 1924–1944, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2002.
  • Zabłotniak R., Dzieje Polskiego Towarzystwa Eugenicznego, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki”, 1971/16, nr 4.
  • Zaremba Bielawski M., Higieniści. Z dziejów eugeniki, Wyd. Czarne, Wołowiec 2011.
Czasopisma

„Eugenika Polska”
„Zagadnienia Rasy”

Iva Kalina, 07.08.2017 (21.01.2017)

Ilustracje

Leon Wernic   źródło: Polacy z wyboru 
Mapa Polski w 1939 roku – źródło: Wikimedia Commons
Okładka czasopisma “Eugenika Polska” – źródło: Pomorska Biblioteka Cyfrowa

Zob. inne Wpisy z Eugeniki polskiej:
Eugenika polska. Początki pod zaborami
Program polskiej eugeniki
Ustawy eugeniczne w Polsce
Spory w eugenice polskiej. Rola Kościoła

Zob. też KATEGORIĘ: Eugenika

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *