Program polskiej eugeniki
Eugenika,  Eugenika polska

Program polskiej eugeniki (EuP3)

Obrazek: Niemiecka kolumna rezerwy przechodzi przez pewną całkowicie zniszczoną wieś na ziemiach polskich podczas I wojny światowej

Program polskiej eugeniki rodził się, gdy Polska była jeszcze pod zaborami. Następnie, kiedy odzyskała niepodległość i powstawały pierwsze organizacje eugeniczne, widać było ogromne zniszczenia pod względem materialnym. Jednak przede wszystkim zaniedbania zdrowotne i oświatowe ludności, a ponadto ubóstwo, zdeterminowały specyfikę polskich programów eugenicznych. Początkowo, pod względem instytucjonalnym istniało duże rozproszenie. Trzeba pamiętać, że był to okres Polski zrujnowanej po I wojnie światowej i „zlepionej” z trzech części będących pod różnymi zaborami.

Jeszcze w czasach zaborów zauważono degenerowanie się narodu, m.in. w następstwie chorób – obok wenerycznych – gruźlicy i alkoholizmu głównie, ale również na skutek wyniszczenia jednostek twórczych i wybitnych przez okupantów – zaborców. Reszty dopełniała bieda i zacofanie.

Polskie Towarzystwo Eugeniczne

Program polskiej eugeniki został opracowany i realizowany przez działaczy Polskiego Towarzystwa Eugenicznego.

  • Z inicjatywy Towarzystwa organizowane były odczyty, poradnictwo lekarskie, przychodnie lekarskie i ambulatoria.
  • Towarzystwo apelowało również o intensywniejsze zwalczanie niebezpiecznych chorób oraz zabiegało o regulację sprzedaży alkoholu.
  • Głównym celem tej organizacji była walka z szerzącymi się chorobami wenerycznymi, ale także zakładano konieczność przeciwdziałania zwyrodnieniom rasy.

Towarzystwo za najpilniejszą potrzebę uznało

Program polskiej eugeniki
Leon Wernic
  • odnowę fizyczną i moralną narodu po okresie zaborów,
  • poprawę stanu zdrowia i oświaty,
  • a także odbudowę sił witalnych i zwiększenie populacji,

koniecznych do podniesienia jakości narodu oraz do obrony uzyskanej niedawno niepodległości.

Największy radykalizm w polskim ruchu eugenicznym (z tym że radykalizm polski jest nieporównywalny np. z niemieckim, to rozróżnienie ma sens tylko w obrębie polskiej eugeniki) przejawiał niewątpliwie Leon Wernic, który darzony był przez działaczy wielkim szacunkiem. Był po prostu autorytetem w świecie eugeniki. Ale pomimo to, większość działaczy eugenicznych nie podzielała niektórych jego poglądów.

Na Zjeździe Delegatów w 1930 r. zachęcał on do wprowadzenia programu rozrodu w ramach eugeniki pozytywnej, tzn. wspomagania rozrodu zdrowych osobników. Pozostawał w przekonaniu, że w społeczeństwie, wśród ludzi panują podobne zasady jak w świecie zwierząt. Czyli – podobnie jak głosił Francis Galtonosoby, grupy i rasy podlegają tym samym mechanizmom doboru naturalnego co rośliny i zwierzęta. (Hodowlę ludzi na wzór zwierząt wdrażano np. w USA oraz w Niemczech)1Black E., Wojna…; Musielak M., Sterylizacja…; Sugalska I., Eugenika…; Uzarczyk K., Podstawy….

L. Wernic postulował, aby nie obarczać „podatników kosztami utrzymywania dużej liczby osobników psychopatycznych i nie szafować środkami społecznymi na beznadziejne akcje ratowania chorych na raka i ciężkie postaci gruźlicy”2R. Zabłotniak, Dzieje Polskiego Towarzystwa Eugenicznego, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki”, 1971/16, 4, s. 780.. Zatem – obok eugeniki pozytywnej – zachęcał do wprowadzenia także eugeniki negatywnej, żeby uniemożliwić rozmnażanie się osobników uznanych za dysgenicznych.

Trzy rodzaje eugeniki

L. Wernic krytycznie odniósł się do podziału eugeniki „na teoretyczną czyli naukową, praktyczną czyli społeczną wreszcie na polityczną”3L. Wernic, Eugenika jako nauka i jej granice, „Zagadnienia Rasy” 1933, R. 15, t. 7, nr 3, s. 202., który pierwotnie był proponowany przez niektórych eugeników. Znacznie lepszy, jego zdaniem, jest zaproponowany w 1913 r. przez Francuzów, a przedstawiony na Konferencji Paryskiej w 1923 r. podział eugeniki na eugenikę negatywną, zapobiegawczą i pozytywną. Te trzy rodzaje eugeniki Wernic charakteryzuje następująco:

Celem eugeniki jest walka z ogólnymi zboczeniami społecznymi, a nie walka indywidualna z ludźmi, nimi obciążonymi. W ten sposób należy rozumieć treść eugeniki negatywnej, pragnącej usunąć ujemne cechy ludzkie. Wstrzymanie od rozrodu drogą operacyjną jednostek małowartościowych, ograniczenie bólów ludzi beznadziejnie chorych, a szalenie cierpiących (eutanazja), niedopuszczenie do związków płciowych, mogących doprowadzić do chorób i zwyrodnienia potomstwa (małżeństwa pomiędzy obciążonymi dziedzicznie, szczególnie bliskimi krewnymi) oto główne etapy eugeniki negatywnej. […]

Pokrewną eugenice negatywnej jest eugenika zapobiegawcza. […] Eugenika zapobiegawcza podobnie jak botanika i genetyka bada wpływ czynników zewnętrznych na ujawnianie się pewnych cech dziedzicznych; dąży ona również do stworzenia warunków, aby pokolenia przyszłe przejawiły najwięcej cech społecznie dodatnich, a zupełnie nie posiadały (lub w stopniu najmniejszym) cech ujemnych-szkodliwych. Jeżeli zadania eugeniki negatywnej i zapobiegawczej są zbliżone do działu lecznictwa i profilaktyki w medycynie, to zadania eugeniki pozytywnej są twórcze i daleko przekraczają ramy medycyny. […] [E]ugenika dąży dla ułatwienia pracy do wytwarzania poszczególnych typów ludzkich, stanowiących zespoły cech dodatnich i twórczych. Tego rodzaju ułatwiona orientacja w typologii ludzkiej ma dla eugeniki twórczej – pozytywnej doniosłe znaczenie. […]

Eugenika pozytywna popiera wychowanie biologiczne, poradnictwo przedślubne i reformy prawodawstwa, dotyczącego pożycia płciowego i małżeństwa 4Tamże, s. 203–205..

 

Działalność PTE

Progr. polsk. eugen.
Witold Chodźko

Na początku lat dwudziestych XX w. eugenicy wspierani przez ministra zdrowia – zwolennika eugeniki – Witolda Chodźkę, mieli jakieś szanse na wprowadzenie założonego programu i odnotowali nawet pewne osiągnięcia w zakresie okiełznania chorób społecznych i prostytucji. Jednakże istniejące od sześciu lat Ministerstwo Zdrowia Publicznego, Opieki Społecznej i Ochrony Pracy na początku 1924 r. zostało zlikwidowane pod wpływem krytyki środowisk robotniczych (za połączenie agend zdrowia i pracy)5D. Cianciara, Zdrowie publiczne w Polsce przed II wojną światową – lekcja dla współczesnych, „Przegląd Epidemiologiczny” 2011, 65(4): 635–641, s. 636..(uwaga a).

Aktywność eugeników zatem wydatnie zmalała, głównie z powodu cofniętych dotacji finansowych na działalność propagandową (odczyty, wykłady, piśmiennictwo itp.), ograniczając się do działalności w ramach Towarzystwa.

 

Program polskiej eugeniki
Marszałek Józef Piłsudski

Po 1926 r. eugenicy musieli jeszcze bardziej się rozczarować, ponieważ liczyli na wsparcie Marszałka Piłsudskiego, ale się zawiedli. Mimo że Piłsudski wypowiedział kiedyś zdanie: „Zmienić człowieka, zrobić go lepszym, wyższym, potężniejszym, silniejszym – oto nasze zadanie”, nie myślał ani on, ani jego zwolennicy w kategoriach eugenicznych; dla Marszałka ważniejsze było silne państwo niż silny naród6I. Sugalska, Eugenika. W poszukiwaniu istoty niemieckiego totalitaryzmu, Wyd. Naukowe Bogucki, Poznań oraz PWN, 2015, s. 248−249..

 

PTE działało niezwykle prężnie

Pomimo małych nakładów finansowych

  • organizowało liczne zjazdy ogólnopolskie i regionalne, poradnie eugeniczne, rozmaite kursy eugeniczne, odczyty, wykłady i pogadanki,
  • drukowało wielonakładowe broszurki i ulotki rozprowadzane wśród uczniów, studentów, lekarzy, nauczycieli, polityków, w różnych organizacjach społecznych;
  • uruchomiono nawet kino, gdzie wyświetlano filmy eugeniczne.

Zawiązana w ramach Towarzystwa – Rada Naukowa, wniosła jeszcze w 1938 r. projekt powołania Instytutu Eugenicznego, placówki naukowej. Miała ona zajmować się badaniami praw dziedziczności i źródłami dysgeniczności człowieka oraz badaniami demograficznymi dla potrzeb polityki populacyjnej.

Sekcja Eugeniczna Naczelnej Rady Zdrowia uchwaliła przyjęcie wniosku Ludwika Hirszfelda o zwiększenie subwencji dla PTE i przyznanie „funduszy na wydawnictwa i prace eugeniczne, sfinansowanie badań nad bliźniętami oraz zwrócenie się do Ministerstwa Oświaty o wprowadzenie wykładów z zakresu konstytucji dziedzicznej i eugeniki oraz rozszerzenie wykładów eugenicznych w wyższych zakładach naukowych jako obowiązujących”7„Wiadomości z kraju”: „Sekcja eugeniczna”, „Medycyna” 1938, nr 10, s. 412.(uwaga b). Ponadto Zarząd Towarzystwa podjął uchwałę o zorganizowaniu zjazdu międzynarodowego w 1939/1940 roku, który jednak z powodu wojny się nie odbył.

Karol Stojanowski w eugenice

Program polskiej eugeniki
Karol Stojanowski

Za dość kontrowersyjną postać w polskim ruchu eugenicznym uchodzi antropolog (zatrudniony na Poznańskim Uniwersytecie), działacz społeczny (harcerstwo) i polityczny (obóz narodowy), prof. Karol Stojanowski8J. Patalas, Społeczno-medyczne aspekty działalności Karola Stojanowskiego (1895–1947) – antropologa, eugenika oraz działacza społeczno-politycznego, rozprawa doktorska, Poznań 2010..

Chociaż nie był on bezpośrednio związany z PTE, to na Zjeździe w 1929 r. przewodniczący Towarzystwa L. Wernic docenił zaangażowanie poznańskiego antropologa w sprawy eugeniki i pochwalił jego książkę pt. Rasowe podstawy eugeniki, wydaną w 1927 r. K. Stojanowski w licznych swoich pracach głównie skupiał się na zagadnieniach antropologicznych oraz społeczno-demograficznych.

Żarliwie apelował o ratowanie narodu polskiego, wyniszczonego po zaborach i wojnach, o podniesienie jego poziomu w zakresie zdrowia, kondycji fizycznej i moralnej w ramach eugeniki pozytywnej. Przestrzegał przed zagrożeniami ze strony Niemiec przede wszystkim, ale także i Rosji. Z naszego położenia geograficznego – tłumaczył – wynika, że jesteśmy narażeni na ekspansję sąsiadów.

Państwo wymaga zintegrowania i umocnienia, zatem przywódcy państwa muszą brać te aspekty pod uwagę. Polska powinna utrzymywać wysoki przyrost naturalny, „gdyż w obecnych warunkach politycznych jest to kwestia naszego bytu politycznego, a nawet narodowego. Za mało bowiem jest Polaków na naród wielki, a za dużo na naród mały, nieszkodliwy’’9K. Stojanowski, Rasowe podstawy eugeniki, Skład Główny w Księgarni M. Arcta w Poznaniu, Poznań 1927, s. 51.. Metody eugeniczne miały posłużyć do zwiększenia liczby ludności polskiej.

 

K. Stojanowski o Żydach

Za największe zagrożenie dla narodu polskiego uważał Stojanowski mieszkających na terenie Polski Żydów i ich antypolskie nastawienie. Dlatego za najpilniejsze uważał uregulowanie „sprawy żydowskiej”. Pisał:

Jest bowiem ta sprawa centralnym zagadnieniem polskiego życia, decydującym wprost o dalszych naszych możliwościach utrzymania się nie tylko jako państwo, ale też jako naród. […] Na czoło kwestii żydowskiej w Polsce wysuwa się fakt największego zażydzenia naszego kraju w całym świecie 10K. Stojanowski, Nakazy narodowej polityki ludnościowej, „Polityka Narodowa”, 1938, Nr 1, s. 37..

Karol Stojanowski opowiadał się za asymilacją Niemców na terenie Polski, pisząc, „ze wszech miar pożądanym jest spolszczenie elementu niemieckiego w Polsce, gdyż jest to element na ogół wartościowy”11K. Stojanowski, Rasowe… dz. cyt., s. 67., natomiast proces asymilacji Żydów uważał za szkodliwy. Sądził, że ich duża płodność i „tendencja do opanowywania centrów życia kulturalnego”12Tamże. – zwłaszcza w obliczu ich związków ze światowym żydostwem – może kompletnie sparaliżować życie narodowe w Polsce.

Ponadto – jak pisał – „wielka ilość nerwowców wszelkich odcieni”13Tamże, s. 69. dopełnia obrazu ich wartości i tłumaczy, dlaczego nie są pożądanym elementem do asymilowania ze względów eugenicznych. Wobec tego – przekonywał Stojanowski – „muszą oni bądź to wyemigrować, bądź to ograniczywszy swój przyrost naturalny, po prostu wymrzeć”14Tamże..

Jednakże rasistowskie wypowiedzi K. Stojanowskiego nie były powszechnie podzielane wśród eugeników. Co ciekawe Stojanowski prowadząc badania antropologiczne wykazywał, że Żydzi nie są wcale jakąś odrębną rasą, jak głosili chociażby antropolodzy niemieccy (i to rasą niższą), zatem jego niechęć do Żydów miała podłoże nie biologiczne, a społeczne.

Rozważając problemy antropologiczne związane z Żydami należy pominąć wszystkie teorie, ujmujące populację żydowską jako osobny „żydowski” typ czy też rasę. Pojęcie takie nie jest zgodne z wynikami analiz dokonanych nowoczesnymi metodami15Tamże, s. 13..

 

Tomasz Janiszewski – doktor Judym z Ludzi bezdomnych

Zainteresowanie tematyką populacyjną narodu polskiego wykazywał również lekarz i działacz społeczny, aktywny eugenik i minister zdrowia publicznego w roku 1919 – prof. Tomasz Janiszewski. Podobnie jak Stojanowski apelował, żeby nie zapominać o naszym położeniu geograficznym, dostrzegał bowiem zagrożenie ze strony sąsiadów Polski, tj. Niemiec i Rosji (ZSRR). Szczególnie niebezpieczny wydawał mu się zachodni „sąsiad”.

Sąsiad ten – pisał – jest przy tym wiarołomny, nie uznaje żadnych zasad wobec swoich sąsiadów i jest wysoce imperialistycznie nastrojony i nie tylko nie zgadza się na żadną pokojową współpracę, ale nawet na żadne pokojowe współżycie sąsiedzkie. […]

Nie zadowalając się herostratową sławą wywołania wielkiej wojny Niemcy dążą świadomie do nowej wojny, tym razem z Polską. […] Po cóż bowiem potrzebne są Niemcom, niby to wycieńczonym wielką wojną, którą już raz wywołali, te kolosalne ich obecne zbrojenia się, kiedy im żadne absolutnie niebezpieczeństwo ze strony sąsiadów nie grozi?16T. Janiszewski, Polska idea państwowa, a polityka populacyjna, „Zagadnienia Rasy” 1933, R. 15, t. 7, nr 3, s. 139..

Pr pol eug
Tomasz Janiszewski

Wykazywał ponadto niezwykłą troskę o poziom zdrowia Polaków i zaniepokojenie spadającą liczbą urodzeń, co jednocześnie przy zbyt wysokiej śmiertelności, wyraźnie hamowało przyrost naturalny ludności polskiej. Dlatego pisał, że „najważniejszym elementem pojęcia idei państwowej polskiej ze stanowiska higieny społecznej jest dbałość Państwa i społeczeństwa o ten najcenniejszy materiał organiczny, jakim są ludzie, o ich ilość i troska o ich jakość. Stąd wynika obowiązek państwa prowadzenia racjonalnej polityki populacyjnej”17Tamże, s. 143..

Tomasz Janiszewski był prawdziwym społecznikiem i działaczem higieny społecznej, który poświęcał swój czas, energię i finanse na walkę z plagą licznych chorób społecznych (głównie gruźlicą), wspomaganie chorych, ubogich, dzieci niedożywionych itp. Niezwykle ofiarnie – jako młody lekarz – włączył się w poprawę higieny Zakopanego, tzn. w budowę kanalizacji, wodociągów, szpitali i innych placówek służby zdrowia.

Doktor Judym

Z T. Janiszewskim wiąże się ciekawa historia, mianowicie był on pierwowzorem doktora Judyma z Ludzi bezdomnych Stefana Żeromskiego. Autor poznał młodego lekarza, gdy ten zamieszkał w Zakopanem ze względów zdrowotnych. Ale równocześnie Janiszewski z  dużą ofiarnością włączył się do pracy na rzecz poprawienia stanu higieny miasta i mieszkańców. Żeromski zafascynowany jego działalnością uwiecznił go w swej powieści18I. Sugalska, dz. cyt., s. 249..

Ogólnie rzecz ujmując:

  • Towarzystwo Eugeniczne przyczyniło się do zwiększenia świadomości społecznej na temat niebezpiecznych chorób, jak też poprawy stanu higieny.
  • Zauważony został problem alkoholizmu i prostytucji.
  • Wzrosła świadomość kobiet w kwestii posiadania potomstwa i prawidłowej opieki nad dzieckiem.
  • Ponadto przyjęty w polskiej eugenice lamarkizm zwiastował szeroką akcję humanitarną oraz edukacyjną, propagując prospołeczną politykę państwa.

Niestety zapowiadane zwalczanie pewnych groźnych chorób, jak rak czy gruźlica, nie przyniosło spodziewanych rezultatów, chociażby z powodu ogólnego poziomu medycyny, jak również zbyt niskich nakładów finansowych (np. nie wybudowano planowanych szpitali i innych placówek medycznych).

Uwagi

[a] Ministerstwo Zdrowia Publicznego powstało w maju 1918 r. Wcześniej (przez kilka miesięcy), sprawy związane ze zdrowiem leżały w gestii Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Teraz przydzielone zostały Ministerstwu Opieki Społecznej i Ochrony Pracy, a resort ten nazwany został – Ministerstwo Zdrowia Publicznego, Opieki Społecznej i Ochrony Pracy. Następnie resort ten rozdzielono na dwa (pod wpływem krytyki środowisk robotniczych) i w lipcu 1919 r. Ministerstwu Zdrowia Publicznego przydzielony został odrębny zakres kompetencji.

Pod koniec 1923 r. na mocy Ustawy Ministerstwo zostało zlikwidowane, a kompetencje rozdzielone (w styczniu 1924 r.) pomiędzy dwa Ministerstwa – Spraw Wewnętrznych oraz Pracy i Opieki Społecznej, by znów, po ośmiu latach, sprawy z Ministerstwa Spraw Wewnętrznych powróciły do Ministerstwa Pracy i Opieki Społecznej [D. CinciaraZdrowie publiczne w Polsce przed II wojną światową – lekcja dla współczesnych, „Przegląd Epidemiologiczny” 2011, 65(4): 635–641.]

[b] Instytut miał się składać z pięciu wydziałów: „1. genetyki i cytogenetyki, 2. sekcji konstytucji fizycznej i badań rasowo-antropologicznych, 3. sekcji badań cech dziedziczności normalnej i patologicznej, […] 4. sekcji badań eugenicznych rodowodowych, 5. sekcji prawno-społecznej rozpadającej się na 4 podsekcje: a) zagadnień populacyjnych, b) ustawodawczą, c) walki z czynnikami zwyradniającymi, d) wychowania seksualnego” [„Wiadomości z kraju”: „Sekcja eugeniczna”, „Medycyna” 1938, nr 10, s. 412].

Literatura 
  • Black E., Wojna przeciw słabym. Eugenika i amerykańska kampania na rzecz stworzenia rasy panów, Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA S.A., Warszawa 2004.
  • Cianciara D., Zdrowie publiczne w Polsce przed II wojną światową – lekcja dla współczesnych, „Przegląd Epidemiologiczny” 2011, 65(4): 635–641.
  • Daszyńska-Golińska Z., Teoretyczne podstawy polityki społecznej w XIX stuleciu, Nakładem Księgarni Naukowej, Warszawa 1906.
  • Daszyńska-Golińska Z., Zagadnienia polityki populacyjnej, Nakładem Księgarni Ferdynanda Hoesicka, Warszawa 1927.
  • Galton F., Inquiries into Human Faculty and its Development, F.R.S. (First issue of this Edition 1883), J.M. Dent & CO., London 1907.
  • Galton F., Hereditary Genius, an inquiry into its Laws and Consequences, Macmillan, London 1892.
  • Galton, Essays in EugenicsThe Eugenics Education Society, London 1909.
  • Gawin M., Rasa i nowoczesność, Wyd. Neriton, Inst. Historii PAN, Warszawa 2003.
  • Gawin M., Uzarczyk K. (red.), Eugenika–biopolityka–państwo. Z historii europejskich ruchów eugenicznych w pierwszej połowie XX w., Wyd. Neriton, Instytut Historii PAN, Warszawa 2010.
  • Musielak M., Nazizm w interpretacjach polskiej myśli politycznej okresu międzywojennego, Wyd. Poznańskie, Poznań 1997.
  • Musielak M., Sterylizacja ludzi ze względów eugenicznych w Stanach Zjednoczonych, Niemczech i w Polsce (1899–1945), Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2008, rozdział O eugenice i próbach wprowadzenia sterylizacji w Polsce, s. 211–268.
  • Patalas J., Społeczno-medyczne aspekty działalności Karola Stojanowskiego (1895–1947) – antropologa, eugenika oraz działacza społeczno-politycznego, (rozprawa doktorska, Poznań 2010), http://www.wbc.poznan.pl/Content/185483/index.pdf
  • Stojanowski K., Rasizm przeciw słowiańszczyźnie, Nakładem Głosu, Poznań 1934.
  •  K. Stojanowski, Nakazy narodowej polityki ludnościowej, „Polityka Narodowa”, 1938, Nr 1.
  • Stojanowski K., Rasowe podstawy eugeniki, Skład Główny w Księgarni M. Arcta w Poznaniu, Poznań 1927.
  • Sugalska I.,  Eugenika. W poszukiwaniu istoty niemieckiego totalitaryzmu, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań 2015.
  • Uzarczyk K., Podstawy ideologiczne higieny ras i ich realizacja na przykładzie Śląska w latach 1924–1944, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2002.
  • Zabłotniak R., Dzieje Polskiego Towarzystwa Eugenicznego, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki”, 1971/16, nr 4.
  • Zaremba Bielawski M., Higieniści. Z dziejów eugeniki, Wyd. Czarne, Wołowiec 2011.
Czasopisma
  • „Eugenika Polska”
  • „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki”
  • „Medycyna”
  • „Przegląd Epidemiologiczny”
Ilustracje

Leon Wernic − źródło: Polacy z wyboru
Witold Chodźko − źródło: Wikimedia Commons
Józef Piłsudski − źródło: Wikimedia Commons
Karol Stojanowski − źródło: Wrocławskie Środowisko Akademickie (Uwaga: zauważyłam, że link ten obecnie {15.01.2019} nie działa; zdjęcie pozyskałam na początku 2017 r. z tej właśnie strony. Była to relacja z wystawy poświęconej uczonym − biogramy i zdjęcia. Zdaje się, że wyszła książka na ten temat.)

Tomasz Janiszewski − źródło: Wikimedia Commons
Armia niemiecka w zniszczonej polskiej miejscowości podczas I wojny światowej − źródło: Wikimedia Commons

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *