Spory w eugenice polskiej. Rola Kościoła
Eugenika,  Eugenika polska

Spory w eugenice polskiej. Rola Kościoła (EuP5)

Polacy bacznie przyglądali się, jak funkcjonuje niemiecka eugenika i niektórzy entuzjaści dostrzegali nawet jej pozytywne skutki, ale u sporej części działaczy zrodziły się wątpliwości, co do zasadności idei eugenicznych, które przeniosły się z areny naukowo-badawczej na polityczno-społeczną.

Spory w eugenice polskiej zablokowały w efekcie wprowadzenie ustaw eugenicznych. Przeciwnicy eugeniki otrzymali wsparcie ze strony Kościoła katolickiego.

Rola Kościoła w eugenice polskiej

Spory w eugenice polskiej: Biskupi
Biskupi

 

Niemałą rolę w ukształtowaniu eugeniki, jak również odrzuceniu ustaw eugenicznych, odegrał Kościół katolicki, który w Polsce zajmował silną pozycję. Duchowni wywierali naciski na polityków, aby nie ingerować w sprawy rodziny i prokreacji. Zdecydowanie sprzeciwili się też zastosowaniu zbyt restrykcyjnych rozwiązań eugenicznych1I. Sugalska, Eugenika. W poszukiwaniu istoty niemieckiego totalitaryzmu, Bogucki Wyd. Naukowe, Poznań 2015, s. 232–233..

Oficjalnie Kościół popierał samą ideę eugeniki (w stylu higieny społecznej), ale sprzeciwiał się jej na poziomie eugeniki negatywnej.

Niektórzy lekarze zrzeszeni w PTE nadal głosili konieczność przymusowej sterylizacji w wypadku cięższych schorzeń psychicznych. Kościół nie zgadzał się z tym i w osobie ks. Kaczyńskiego, szermując starannie dobranymi przykładami, zbijał twierdzenia eugenicznych pionierów2R. Zabłotniak, Dzieje Polskiego Towarzystwa Eugenicznego, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki”, 1971/16, 4, s. 782..

Autor cytatu (prof. n. med. Ryszard Zabłotniak) podaje, że do eugeniki negatywnej księża katoliccy odnosili się zdecydowanie niechętnie, natomiast kręgi rządowe – z rezerwą3Tamże, s. 775.[a].

Ale w kręgach kościelnych istnieli również obrońcy eugeniki.

Jak pisze M. Lucius, ks. dr Z. Kozubski jest „[g]orącym apologetą zasad eugeniki pozytywnej, który równocześnie zajmuje nieco odmienne i ustępliwsze stanowisko wobec wskazań tejże eugeniki negatywnej”4M. Lucius, Eugenika i katolicyzm, “Zagadnienia Rasy”, 1936, R. 18, t. 10, Nr 2, s. 106..

Wiedza eugeniczna – twierdzi Kozubski tworzy poniekąd naturalną podstawę dla chrześcijańskiego prawa moralnego, bo jej prawa nie mogą być inne jak te, które Bóg sam złożył w naturze do zachowania tejże natury, względnie jej regeneracji na wypadek zwyrodnienia. Stąd etyka katolicka nie tylko nie potępia w czambuł eugeniki, ale z radością wita wszelkie zasady i środki, odnoszące się do uszlachetniania rasy ludzkiej, o ile nie są niemoralne5Z. Kozubski, Problem potomstwa, Warszawa 1930, s. 40, cyt. za: M. Lucius, Eugenika i katolicyzm, “Zagadnienia Rasy”, 1936, R. 18, t. 10, Nr 2, s. 106–107..  

Podejście lekarzy do eugeniki 

Spory w eug.
Okładka: “Higiena Psychiczna”

Nie obyło się bez licznych i ostrych polemik między zwolennikami głębszej ingerencji eugenicznej w materię biologiczną i mechanizmy społeczne, a uczonymi podchodzącymi do tych nowatorskich pomysłów sceptycznie. Na przykład na łamach czasopisma „Zagadnienia Rasy”, lekarz (pracujący m.in. w Domu Zdrojowym „Pod Berłem” w Krynicy) dr Józef Chaniapisał, że państwo powinno bronić się przed plagą ludzi chorych, nieudaczników, matołków, ślepych i głuchych, urodzonych zbrodniarzy itp. przez uniemożliwienie im prokreacji, dlatego że stanowią oni i ich potomstwo ciężar dla państwa oraz osłabiają poziom zdrowotny społeczeństwa.

Pogląd ten zaatakował lekarz okulista, prof. UW, Kazimierz Noiszewski, stwierdzając, że przeświadczenie, iż świat jest – według eugeniki oraz pewnych teorii socjologicznych i filozoficznych – przeznaczony wyłącznie dla ludzi zdrowych i silnych, a nie słabych i chorych oraz że medycyna przyczynia się do upadku rodzaju ludzkiego, jest nie do przyjęcia, gdyż przede wszystkim podważa zasadność istnienia medycyny oraz jej charakteru niesienia pomocy i leczenia. Noiszewski podkreślił:

Gdyby nie było człowieka chorego, ludzkość nie miałaby Newtona, Spinozy ani Chopina, ani Beethovena6K. Noiszewski, Znaczenie człowieka chorego dla kultury i cywilizacji, „Zagadnienia Rasy z Punktu Widzenia Zdrowia Społecznego”, 1922/4, s. 4–7, cyt. za: M. Musielak, Sterylizacja ludzi ze względów eugenicznych w Stanach Zjednoczonych, Niemczech i w Polsce (1899–1945), Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2008, s. 233..

Oskar Bielawski

Spory w eugenice
Oskar Bielawski

W latach trzydziestych wzrosło zainteresowanie psychiatrów ideą eugeniki, czego odbiciem było powołanie w 1935 r. Polskiej Ligi Higieny Psychicznej i pisma „Higiena Psychiczna”. W komitecie redakcyjnym znalazł się Leon Wernic oraz kilku psychiatrów, a redaktorem pisma został psychiatra, dyrektor szpitala psychiatrycznego w Kościanie – Oskar Bielawski [b]. Cele, jakie stawiała sobie higiena psychiczna, O. Bielawski przedstawił we Wprowadzeniu do pierwszego numeru czasopisma:

 

Bezsprzecznie zadaniem higieny psychicznej jest pokierowanie całym arsenałem stojących do jej dyspozycji środków (od spełnienia zadań eugenicznych, poprzez właściwe wychowanie dziecka, wybór odpowiedniego zawodu, dobór towarzysza(ki) życia, udzielania porad w chwilach życiowych niepowodzeń, aż do zapobiegania przedwczesnej zgrzybiałości włącznie), ażeby życie człowieka mogło się ułożyć przedmiotowo i podmiotowo jak najkorzystniej, ażeby omijał rozterki, cierpienia i zawody, które na pewno na swej drodze napotyka, idąc przez życie sam, bez błogosławionych wskazań i wydatnej pomocy psychohigienisty7O. Bielawski, Wprowadzenie „Higiena Psychiczna”,1935, nr 1–2, s. 7..

Znane osobistości wobec eugeniki

Zwolennikami eugeniki i jej negatywnych zastosowań były znane osoby, np. Tadeusz Boy-Żeleński, który rozpętał dyskusję artykułem krytykującym podniesienie kar za aborcję. Jednocześnie domagał się prawnego dozwolenia aborcji ze względów społecznych jako regulatora płodności oraz wprowadzenia sterylizacji.

W eugenikę zaangażowani byli ludzie różnych proweniencji i zapatrywań politycznych, ale największe poparcie dla projektów eugenicznych płynęło z kręgów socjalistycznych i demokratyczno-liberalnych, m.in. od lekarza i działacza socjalistycznego, Henryka Kłuszyńskiego (poprzednie nazwisko Chaim Herstal), filozofa i pedagoga zafascynowanego ideami socjalizmu –Władysława Spasowskiego, oraz osób skupionych wokół „Wiadomości Literackich” i „Życia Świadomego”8I. Sugalska, dz. cyt., s. 253..

Poza omówionymi nazwiskami,

aktywnymi eugenikami w okresie międzywojennym byli m.in:

  • Teodora Męczkowska
  • Henryk Nusbaum (neurolog)
  • Jan Nelken (psychiatra)
  • Władysław Sterling (psychiatra, neurolog)
  • Karol Mikulski (psychiatra)
  • antropolodzy – Jan Mydlarski, Kazimierz Stołyhwo i Stanisław Żejmo-Żejmis
  • politycy i działacze społeczni – Stefan Kramsztyk, Józef Litauer, Edward Loth
  • a także poeci – Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Jan Lechoń, Antoni Słonimski.
Spory w eugenice
Zofia Daszyńska-Golińska

Działaczka eugeniczna i socjalistka Zofia Daszyńska-Golińska, która pełniła funkcję posłanki z ramienia socjalistów, była wielką orędowniczką wprowadzenia ustaw sterylizacyjnych, ale również walczyła o polepszenie losu kobiet, zwłaszcza biednych i nieoświeconych. Interesowała się różnymi anomaliami społecznymi, brała udział w wielu posiedzeniach, konferencjach, organizacjach, których ambicją było reformowanie i wprowadzanie wielu regulacji w obszarze zdrowia i obyczajowości9Tamże, s. 257..

Sprzymierzeńca w walce ze zwyrodnieniami rasy Daszyńska-Golińska widziała w ruchu neomaltuzjańskim, który – jej zdaniem – torował drogę ideom eugenicznym.

Jak pisze: „Neomaltuzjanizm rozróżnia połączenie się osobników różnej płci od prokreacji, żąda, aby dawanie życia nie było dziełem przypadku, ale aktem świadomej woli. Stawia zatem dwa warunki:

  • Rodzice nie mają prawa mieć więcej dzieci niż mogą wyżywić, odziać i wychować.
  • Ludziom obarczonym ułomnością dziedziczną nie wolno mieć dzieci w imię odpowiedzialności wobec nowego pokolenia. Małżeństwo ich nie powinno mieć celu prokreacji”10Z. Daszyńska-Golińska, Zagadnienia polityki populacyjnej, Nakładem Księgarni Ferdynanda Hoesicka, Warszawa 1927, s. 218..

Stosunek polityków do eugeniki

Jeśli chodzi o obóz narodowej demokracji, głosy były podzielone. Większość związana z Kościołem katolickim była oczywiście przeciwko eugenice i przeciw wprowadzeniu ustaw, poza wspieraniem rodzin wielodzietnych i pracy higienicznej. Ale niektórzy endecy udzielili poparcia projektowi ustawy eugenicznej. Największymi zwolennikami porządku eugenicznego byli, podobnie jak w innych krajach, lekarze różnych specjalności, a głównie psychiatrzy.

Władze sanacyjne podchodziły niechętnie do projektów sterylizacyjnych, kwestionując pojęcie „osób wartościowych” jako niewiele mówiące, niejednoznaczne, nieprecyzyjne, a całą ustawę oceniły jako chaotyczną. Wydawane były negatywne opinie z powodu trudności w obiektywnej ocenie, która osoba jest wartościowa, a która nie, i kto miałby o tym decydować; krytycznie oceniano zmuszanie do małżeństwa i posiadania potomstwa oraz płacenie podatków przez kawalerów. W późniejszym uściśleniu powodów odrzucenia ustawy wskazano na jej niesprawiedliwy charakter i niezgodność z duchem społecznym:

Ustawa państwowa może wprowadzić przymus, aby kandydaci do zawarcia małżeństwa zrewidowali swój stan zdrowia i dowiedzieli się o stanie zdrowia osoby, z którą mają zawrzeć związek małżeński. Dalej jednak ustawa powinna nie wkraczać i możność zawarcia małżeństwa nie powinna być uzależniona od policji eugenicznej. Wprowadzenie takich zezwoleń byłoby nieznośną tyranią, ponieważ ograniczałoby ludzi w swobodzie rozporządzania najgłębszymi zakątkami swojego jestestwa.

Eugeniści powinni środkami propagandowymi uświadamiać ludzi o ogromie nieszczęścia, które gotują swemu potomstwu, sobie i społeczeństwu, pod względem eugenicznym sobie nie odpowiedni, gdy wydają na świat potomstwo, ale zetatyzowanie życia małżeńskiego byłoby zbytnim uproszczeniem pracy eugenistów i wydawanie takich projektów może tylko zdepopularyzować eugenikę11AAN, „Akta Ministerstwa Opieki Społecznej”, sygn. 532, cyt. za: M. Gawin, Rasa i nowoczesność, Neriton, Inst. Historii PAN, Warszawa 2003, s. 275..

Krótki żywot eugeniki powojennej

Po II wojnie światowej wszystkie towarzystwa naukowe, również Towarzystwo Eugeniczne, przeszły pod kuratelę utworzonej w 1951 r. PAN i tym samym nie mogły prowadzić samodzielnie swej działalności. Jednak eugenicy nadal forsowali wprowadzenie ustaw eugenicznych, m.in. nakazu przymusowego leczenia alkoholizmu oraz sterylizacji chorych umysłowo i psychicznie, a np. Stanisław Skowron, który przed wojną „aprobatywnie odnosił się do praktyk sterylizacyjnych w USA i w Niemczech nazistowskich”12W. de Jong Lambert, Przyczynek do myśli eugenicznej i łysenkizmu w polskiej biologii okresu międzywojennego i w latach powojennych, w: M. Gawin, K. Uzarczyk, red., Eugenika – biopolityka – państwo. Z historii europejskich ruchów eugenicznych w pierwszej połowie XX w., Wyd. Neriton, Instytut Historii PAN, Warszawa 2010, s. 187, przypis 2., po powrocie z obozu koncentracyjnego zamierzał kontynuować program eugeniczny.

Mimo siły przebicia przedwojennych eugeników (głównie Oskara Bielawskiego) pojawiały się coraz liczniejsze głosy sprzeciwu, co – wraz z odgórnym potępieniem eugeniki – doprowadziło do odejścia od idei eugenicznych. Tym bardziej, że władze ZSRR w „bloku państw komunistycznych” wprowadziły zalecenia rozwijania „łysenkizmu” [c], pozostającego w sprzeczności z założeniami eugeniki. Polskie Towarzystwo Eugeniczne formalnie zostało rozwiązane w 1952 r., ale już od 1949 r. zaprzestało faktycznie swej działalności.

Uwagi

[a] Na temat stosunku Kościoła do eugeniki zob. „Zagadnienia Rasy”, 1936, R. 18, t. 10, Nr 2, artykuły: M. Lucius, Eugenika i katolicyzm, s. 103–137 oraz K. Kulejewska, Stanowisko Kościoła katolickiego wobec eugeniki, s. 138–144, a także Encyklikę: Casti connubii (O małżeństwie chrześcijańskim na tle obecnych stosunków, potrzeb, błędów i wykroczeń w rodzinie i społeczeństwie) – wydaną 31 grudnia 1930 r., http://www.opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/pius_xi/encykliki/casti_connubi_31121930.html

[b] Syn O. Bielawskiego, M. Zaremba Bielawski, wydał wartościową i interesującą pracę, traktującą głównie o eugenice szwedzkiej, ale nie tylko. Czuł się zobowiązany przybliżyć także postać ojca, liczne jego dobroczynne prace i wprowadzone unowocześnienia na rzecz Szpitala Psychiatrycznego w Kościanie, po to, aby nie został on zapamiętany wyłącznie jako działacz eugeniczny. Rzecz zresztą nie dotyczy jedynie tego przypadku; wielu polskich eugeników poświęcało się wspaniałej pracy na rzecz poprawy zdrowia i higieny, oświaty, szkolnictwa i wychowania oraz zwalczania ubóstwa i zacofania.

[c] Na temat „łysenkizmu” zob. L. Kuźnicki, Inwazja łysenkizmu, „Kosmos”, 2009/58, 3–4 (284–285), s. 304–308.

Iva Kalina, 07.08.2017 (21.01.2017)

Literatura
  • Daszyńska-Golińska Z., Teoretyczne podstawy polityki społecznej w XIX stuleciu, Nakładem Księgarni Naukowej, Warszawa 1906.
  • Daszyńska-Golińska Z., Zagadnienia polityki populacyjnej, Nakładem Księgarni Ferdynanda Hoesicka, Warszawa 1927.
  • Encyklika Casti connubi, http://www.opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/pius_xi/encykliki/casti_connubi_31121930.html;
  • Gawin M., Rasa i nowoczesność, Wyd. Neriton, Inst. Historii PAN, Warszawa 2003.
  • Gawin M., Uzarczyk K. (red.), Eugenika–biopolityka–państwo. Z historii europejskich ruchów eugenicznych w pierwszej połowie XX w., Wyd. Neriton, Instytut Historii PAN, Warszawa 2010.
  • Musielak M., Sterylizacja ludzi ze względów eugenicznych w Stanach Zjednoczonych, Niemczech i w Polsce (1899–1945), Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2008, rozdział O eugenice i próbach wprowadzenia sterylizacji w Polsce, s. 211–268.
  • Stojanowski K., Rasowe podstawy eugeniki, Skład Główny w Księgarni M. Arcta w Poznaniu, Poznań 1927.
  • Sugalska I.,  Eugenika. W poszukiwaniu istoty niemieckiego totalitaryzmu, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań 2015.
  • Uzarczyk K., Podstawy ideologiczne higieny ras i ich realizacja na przykładzie Śląska w latach 1924–1944, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2002.
  • Zabłotniak R., Dzieje Polskiego Towarzystwa Eugenicznego, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki”, 1971/16, nr 4.
  • Zaremba Bielawski M., Higieniści. Z dziejów eugeniki, Wyd. Czarne, Wołowiec 2011.
Czasopisma
  • “Zagadnienia Rasy”
  • “Eugenika Polska”
Ilustracje

Zofia Daszyńska-Golińska – źródło: Wikimedia Commons
Oskar Bielawski – źródło: Archiwum Rp.
Okładka “Higiena Psychiczna” – źródło: Podlaska Biblioteka Cyfrowa

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *