Władza papieży (Ch11)

Obrazek: Pałac papieży w Avinionie (Francja) Władza papieży przechodziła dość dziwne koleje losu. Z jednej strony papiestwo rosło w siłę (kościelno-świecką), a z drugiej strony traciło terytoria swoich wpływów. Najpierw teren wschodniej Europy, po schizmie Focjusza, później, w XVI wieku, teren Europy środkowej i północnej, przyjmujący wyznanie protestanckie. Pozostały pod jurysdykcją religijną Rzymu, narody południowo-europejskie i romańskie, także Polska.

Sprzedawanie stanowisk kościelnych

Stanowiska, hierarchia stanowisk i godności kościelnych – traktowane były jako dobra świeckie. Mianowanie na stanowisko przez papieża było jego osobistą decyzją, często traktowane jako przysługa dla jakiegoś księcia, nierzadko za pieniądze. Stąd, hierarchowie kościelni byli właśnie przede wszystkim urzędnikami. Bardziej dbali o pomnażanie własnych majątków (np. szafowali dyspensami, czasami odpłatnymi), niż o właściwą postawę religijną lub posługi kapłańskie. Biskupstwa traktowane były jako synekury, z posłannictwem czy pielęgnowaniem tradycji religijnych (chrześcijańskich) nie miały wiele wspólnego. Papież, który „sprzedał” stanowisko, załatwiał dla siebie z kolei np. podwójne annaty lub podwójne, a nawet potrójne dziesięciny itp.

Tak też mnożyły się godności kościelne, obok biskupa – koadiutor (sufragan), probostwa itd. Rosły całe rzesze administratorów kościelnych. Za zasługi dla papiestwa nadawane były też beneficja.

Należy tu zaznaczyć, że – począwszy od Konstantyna Wielkiego – to cesarze narzucali Kościołowi swoje poglądy, a organizacje kościelne były im, w zasadzie, podporządkowane. Poszczególni biskupi odznaczali się dość dużą niezależnością wobec papieża, często ich wpływy wykorzystywane były przez cesarzy dla celów własnej polityki. Stosunki pomiędzy cesarzem a zwierzchnikami Kościoła nieustannie się zmieniały i nie zawsze były jasne.

Jeśli weźmiemy pod uwagę obszar samej tylko religii i wyłącznie decydentów, konflikty mogły być trojakie, a mianowicie konflikt:

• na linii cesarz – papież;
• papież – biskup, patriarcha;
• biskup lub patriarcha – cesarz.

Do tego dochodziły ambicje możnowładców, właścicieli ogromnych latyfundiów, częstokroć żądających zwiększenia autonomii. Chodziło o odrębne prawa dla ich posiadłości i dla nich samych. Miały one zabezpieczyć interesy możnowładców, które też nierzadko były sprzeczne z polityką cesarstwa czy papiestwa. Ponadto w swych posiadłościach mając do czynienia ze znacznym zróżnicowaniem pod względem religijnym, językowym, kulturowym, z odrębnymi grupami ludów, nieustannie musieli zażegnywać wewnętrzne spory.

Wobec faktu zwierzchniej władzy Kościoła w osobie cesarza, w zależności od zmian na tronie, zmieniało się także poparcie dla różnych prądów religijnych.

Papieże pragnęli całkowicie uniezależnić się od władzy świeckiej, twierdząc, że ich władza pochodzi od Boga. To samo twierdzili władcy, również uważając się za pomazańców bożych.

Konkordat w Wormacji w 1122 r. wyrażał mutuus consensus (wzajemną zgodę) miedzy władzą świecką a duchowną co do podwójnej inwestytury. Chodziło o to, że zarówno papież, jak i świecki władca, rościli sobie prawo do panowania nad duchownymi, biskupami (na danym terenie). Duchowni, którzy otrzymali od panującego jakieś dobra, lenna, władzę nad jakimś terytorium (“pierścień władzy”), musieli oddawać mu hołd. Papież także nadawał biskupowi pierścień i pastorał (symbole władzy) oraz pokaźne beneficjum, żądał więc uniezależnienia od panującego.

Jednak spory trwały nadal. Postanowienia z Wormacji nie były skrupulatnie przestrzegane, ani przez jedną, ani druga stronę, a papiestwo stopniowo zwiększało swą niezależność od władzy cesarskiej. Trwały walki o hegemonię, rozgrywane politycznie i w bitwach. Od czasów pontyfikatu Innocentego III (1198–1216), nastała supremacja Stolicy Apostolskiej; mało tego, następni papieże jeszcze bardziej umacniali swe panowanie.

W tym ogromnym zamęcie papiestwo nieustannie i uparcie dążyło do jak największych wpływów w Europie i to w różnych sferach. Władza nad duszami w pewnym momencie już nie wystarczała. Kolejni papieże starali się również (i z powodzeniem) na wzór świeckich książąt, ustanowić władzę dziedziczną dla swej rodziny, swych synów.

Na przykład dla Klemensa V i dla Jana XXII (pocz. XIV w.) „nepotyzm wydawał się naturalnym przedłużeniem monarchizacji papiestwa, (…) a wyrażenie kardynał-nepot weszło do słownictwa i tytulatury” [Pierrard, 1981, 151]. Swoje zamysły „świeckiego” państwa kościelnego wprowadzali w życie drogą intryg i morderstw.

Szczególnie złą sławą zasłynął Aleksander VI (papież od r. 1492), a zwłaszcza jego syn Cezar Borgia. W tym czasie – zdaniem niektórych – sytuacja w Kościele osiągnęła apogeum zła. Był to w zasadzie rozkład i zeświecczenie stanu duchownego (a zwłaszcza wyższego duchowieństwa) i instytucji religijnych.

O papieżu Leonie X, z którym przyszło się zmagać reformacji, ułożono taką formułkę: „Zakradłeś się tu jak lis; rządziłeś jak lew; sczezłeś jak pies” [Ranke, 1981, 105], a jego zwłoki obrzucano obelgami. Jak widać choćby z tego przykładu, papież (a także inni zwierzchnicy kościelni) nie cieszyli się autorytetem wśród społeczeństwa. Mimo to, Rzym walczył przez cały czas o prawo do najwyższego autorytetu w Europie, bo do panowania sensu stricto, pretendowały potężniejsze mocarstwa europejskie.

Po Leonie X (1513–1521), papieżem został Hadrian (1522–1523) z Utrechtu, człowiek uczony i pobożny, ale panował bardzo krótko, czując się obco w Rzymie. Nie zdołał zaprowadzić porządku w Kościele, wytępić głęboko zakorzenionych nieprawości w postępowaniu hierarchów, zmienić prawa kościelnego.

W instrukcji dla nuncjusza Chieregato wysłanego do sejmu Rzeszy, Hadrian zawarł takie słowa:

Wiadomo nam, że od dłuższego czasu działo się w Stolicy Apostolskiej wiele rzeczy odrażających: nadużycia w sprawach religijnych, przekraczanie uprawnień; wszystko obróciło się tu ku złemu. Od głowy zepsucie rozprzestrzeniało się na wszystkie członki, od papieża poprzez prałatów, wszyscyśmy zboczyli z prawej drogi; i nie znalazłoby się nikogo, kto dokonałby czegoś dobrego¹Hadrian, cyt. za: Ranke, 1974, str..

Nie udało mu się (mimo prób) zlikwidować symonii, procedury odpustowej, trybu udzielania dyspens i innych nieprawości. W swoich działaniach był niezrozumiały i osamotniony, nie znajdując poparcia w łonie samego Kościoła. Na zewnątrz też wieczne konflikty: stare i nowe. Toteż jego panowanie w Stolicy Apostolskiej trwało zaledwie jeden rok. Kto wie, gdyby utrzymał się na stanowisku, i gdyby uzyskał choć niewielkie poparcie w kierunku zreformowania Instytucji Kościoła, może nie doszłoby do kolejnego rozłamu w szeregach chrześcijańskich. Zwłaszcza, że Luter początkowo pragnął jedynie reformować Kościół, a nie zamierzał rozbijać tego monolitu.

Stolica papieska począwszy od pierwszych wieków n.e. umacniała swe panowanie nad światem chrześcijańskim, osiągając swe szczyty w średniowieczu (mniej więcej X – XV wiek). Trwało to aż do wieku XVI, kiedy to poniosła dotkliwe straty. Po zachwianiu spowodowanym wielką reformacją Kościoła i wspólnoty chrześcijańskiej (nie mało przyczynili się do tego także liczni heretycy oraz grupy innowierców), papiestwo – później już wyznania rzymsko-katolickiego – znów „stanęło na nogi” i znów próbowało stać się centrum “jedynie słusznej wiary” i moralnych reguł życia.

Literatura

• Banaszak M, ks., 1989, Historia Kościoła katolickiego, Akademia Teologii Katolickiej, Warszawa.
• Keller J., 1988, Katolicyzm, w: (pr. zb.), Zarys dziejów religii, Iskry, Warszawa.
• Keller J., 1988, Chrześcijaństwo pierwotne, w: (pr. zb.) Zarys dziejów religii, Iskry, Warszawa.
• Kowalski J. W., 1985, Chrześcijaństwo, tom I i II, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa.
• Lebrun F., 1997, (red.), Wielkie daty chrześcijaństwa, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo, Wrocław.
• Olszewski D., 1999, Dzieje chrześcijaństwa w zarysie, Wydawnictwo „Znak”, Kraków.
• Pierrard P., 1981, Historia Kościoła katolickiego, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa.
• Ranke L, von, 1974, Dzieje papiestwa w XVI – XIX wieku, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.
• Ranke L., von, 1981, Dzieje papiestwa w XVI – XIX wieku, t. 1 i 2, Państwowy Instytut wydawniczy, Warszawa.

Ilustracje

Pałac papieży w Avinionie (Francja), źródło: Wikimedia Commons
“Antichristus”, źródło: Wikimedia Commons
Chrystus wręczający klucze św. Piotrowi, źródło: Wikimedia Commons 
Papież Leon X, źródło: Wikimedia Commons
Papież Hadrian, źródło: Wikimedia Commons