Świecki model Instytucji Kościoła

Obrazek: Państwo Kościelne w 1815 r. po wojnach napoleońskich
Świecki model Instytucji Kościoła, tworzony był w zasadzie od początków średniowiecza, a ostatecznie w VIII w. ukształtowało się Państwo Kościelne, które przetrwało do 1870 r. (zjednoczenie Włoch). Początkowo organizacja kościelna miała charakter republikański, stopniowo jednak nabierała cech imperatorskich, monarszych, z władzą absolutną i hierarchiczną. Stosunki świeckie (polityczne) miały swoje odbicie w sprawowaniu władzy przez papieży i biskupów. To właśnie polityczne interesy wyłączyły spod władzy Rzymu, m.in. obszar wschodniej Europy. Była to tzw. schizma Focjusza – zapoczątkowana w IX w., a w XI w. stała się faktem. Natomiast w okresie wielkiej schizmy zachodniej (od roku 1378 do soboru w Konstancji, 1414–1418), mało brakowało, a Kościół zachodni podzieliłby się na trwałe, przybierając charakter narodowy z własnymi papieżami.

Uznanie chrześcijaństwa przez cesarza rzymskiego Konstantyna I Wielkiego

Od czasów Konstantyna Wielkiego kler¹ chrześcijański zwolniony był z ponoszenia ciężarów na rzecz państwa, co wobec rosnącej jego liczby zaczęło stanowić poważny uszczerbek dla finansów publicznych. Od III wieku szerzył się ruch monastyczny. Były to tysiące ludzi żyjących nieproduktywnie, uchylających się od powinności państwowych. A w dodatku odznaczali się fanatyzmem, przodując w zamieszkach na tle dogmatycznym. Mnisi, tak liczebni, często byli niebezpieczni dla panujących, gdy ci podejmowali postanowienia niewygodne dla nich.

W początkach rozprzestrzeniania się chrześcijaństwa i tworzenia struktur kościelnych, nie obowiązywało klasztory (zakonników) prawo państwowe. Nie podlegały one również żadnym wewnętrznym regułom. Dopiero reguła św. Bazylego z Cezarei Kapadockiej (obecnie teren turecki) zdyscyplinowała nieco życie zakonne, choć reguła ta nie była powszechnie i bezwzględnie stosowana. Toteż działania podejmowane przez zakonników, pustelników, słupników (spędzających życie na słupach), enklejstów (zamurowywanych w celach) i innych ascetów, wymykały się spod kontroli. Dodatkowo głoszona przez nich pogarda dla pracy produkcyjnej nie wpływała budująco na rozwój społeczeństwa.

Świecki model Instytucji Kościoła — Wielka schizma wschodnia (1054)

Regulacje życia klasztornego

Św. Benedykt z Nursji, po pewnym okresie życia pustelniczego, założył klasztor na Monte Cassino (VI w.), gdzie opracował regułę życia klasztornego (w 526 r.). Reguła ta rozprzestrzeniła się wkrótce na znacznym obszarze Europy Zachodniej. Nakazywała ona skupianie mnichów (anachoretów – pustelników) w klasztorach, a nie w luźnych monasteriach. Zwierzchnikiem był opat, któremu mnisi ślubowali posłuszeństwo. Zalecana była, czy wręcz obowiązkowa, praca fizyczna – dla równowagi psychicznej (mnisi Wschodu natomiast spędzali czas głównie na modlitwie i kontemplacji). Z czasem klasztory benedyktyńskie (także i pod wpływem Vivarium Kasjodora²) rozpoczęły również pracę dydaktyczną, w obliczu upadku systemu rzymskich szkół. Organizowali również biblioteki i przechowywali wiele cennych dzieł minionej epoki. Oczywiście, nie wszystkimi dziełami literatury, nauki, sztuki opiekowano się jednakowo. Wielu dziełom „pozwolono” zaginąć, wielu innych używano tylko do nauki języka łacińskiego.

Braki w przygotowaniu do stanu kapłańskiego

Gwałtowny i niekontrolowany przyrost chętnych w służbie Kościoła przyczynił się do obniżenia poziomu oświecenia tej warstwy społecznej. Także liczne walki i spory o kształt wyznania chrześcijańskiego, przesłoniły inne ważne zadania. Chodzi m.in. o kształcenie teologiczne kapłanów i podnoszenie ich ogólnego poziomu intelektualnego, dla potrzeb edukacji, czy kaznodziejstwa chociażby. Załamanie się szkolnictwa (kościelnego i świeckiego) spowodowane było też wieloma innymi czynnikami, takimi jak: wojny, grabieże, palenie, niszczenie, brak stabilizacji, wędrówki, a wszystko to miało związek z upadkiem Imperium. Członkowie wyższego kleru, choć generalnie znacznie lepiej wykształceni, często swą wiedzę wykorzystywali w nieodpowiedni sposób. Angażowali się w spory, intrygi, brali udział w wojnach i zbrodniach. Jeśli chodzi o warstwę niższego duchowieństwa, tam sytuacja przedstawiała się jeszcze gorzej. Większość z nich nie była w ogóle wykształcona, w dużej części byli to półanalfabeci.

U pogan godności kapłańskie przydzielane były podobnie jak godności państwowe. U Żydów godności te piastował jeden ze znakomitych rodów. Natomiast u chrześcijan – sprawami religii zajmował się odrębny stan z własnego wyboru – zwany stanem kapłańskim. Ich przynależność była wyświęcana przez nałożenie rąk nad głowę (ryt napełniania Duchem Świętym).

Nader świeckie życie duchowieństwa

Ostatnie wieki średniowiecza pokazują być może najwięcej nieprawości w Kościele; życie duchowieństwa odbiegało zasadniczo od religijnego ideału. Zwłaszcza papieże i biskupi, a także inni dostojnicy kościelni, prowadzili świeckie życie na „światowym” poziomie. Otaczali się bogactwem, kosztownymi kobietami, z którymi mieli potomstwo. Dbali o władzę i pieniądze, a czas spędzali na rozrywkach. Intratne stanowiska obsadzane były krewniakami papieża i jego zaufanymi.

Oczywiście nie wszyscy i niejednakowo sprzeniewierzali się nakazom wiary i regułom życia duchownego. To zepsucie częściej dotyczyło wyższej warstwy kleru. Ponadto nie pełnili oni raczej posług duszpasterskich, ani nie sprawowali odpowiedniego nadzoru nad parafiami. Co do niższej warstwy duchowieństwa, to księża jeszcze mniej odróżniali się od ludzi świeckich. Żyli najczęściej w konkubinacie, z dziećmi, a ich zwyczaje i rozrywki niczym nie różniły się od zachowań parafian.

Zarówno życie duchowe jak i miejsca kultu nietraktowane były z należytą czcią. Na przykład biskup Bazylei, Krzysztof von Huttenheim, w przededniu Reformy „prosił księży ze swej parafii, «aby nie fryzować włosów żelazkami, nie prowadzić handlu w kościołach i nie czynić w nich wrzawy, nie prowadzić sprzedaży trunków, wstrzymać się od handlu końmi i nie przyjmować skradzionych danin»”³.

Literatura

Banaszak M, ks., 1989, Historia Kościoła katolickiego, Akademia Teologii Katolickiej, Warszawa.
Delumeau J., 1986, Reformy chrześcijaństwa w XVI i XVII w., t. I, Narodziny i rozwój Reformy protestanckiej, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa.
Drewermann E., 1996, Chrześcijaństwo i przemoc, Zakład Wydawniczy >Nomos<, Kraków.
Eliade M., 1993, Traktat o historii religii, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa.
Hegel G. W. F., 1999, Pisma wczesne z filozofii religii, Wydawnictwo Znak, Kraków.
Keller J., 1988, Katolicyzm, w: (pr. zb.), Zarys dziejów religii, Iskry, Warszawa.
Kowalski J. W., 1985, Chrześcijaństwo, tom I i II, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa.
Lebrun F., 1997, (red.), Wielkie daty chrześcijaństwa, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo, Wrocław.
McKenzie J. L., 1975, Kościół Rzymsko-katolicki, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa.
Olszewski D., 1999, Dzieje chrześcijaństwa w zarysie, Wydawnictwo „Znak”, Kraków.
Pierrard P., 1981, Historia Kościoła katolickiego, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa.
Ranke L., von, 1981, Dzieje papiestwa w XVI – XIX wieku, t. 1 i 2, Państwowy Instytut wydawniczy, Warszawa.
Ziętara B., 2000, Historia powszechna średniowiecza, Wydawnictwo TRIO, Warszawa.

Ilustracje

Państwo Kościelne (756 – 1870) – źródło: Wikimedia Commons
Wielka schizma wschodnia (1054) – Wikimedia Commons
Wielka schizma zachodnia (1378 – 1417) – Wikimedia Commons