Determinanty rozwoju nauki (RoN3)
Spór o to, jakie są główne determinanty rozwoju nauki toczą zwolennicy odmiennych kierunków w filozofii nauki: internalizmu i eksternalizmu. Chodzi o to, jakie czynniki wywierają większy wpływ na rozwój nauki: czynniki (determinanty) wewnętrzne czy też czynniki (determinanty) zewnętrzne. I jest to jeden z głównych sporów dotyczących rozwoju nauki.
Jakie są główne determinanty rozwoju nauki
Główne determinanty rozwoju nauki to czynniki (determinanty) wewnętrzne oraz czynniki (determinanty zewnętrzne. Do czynników wewnętrznych zalicza się wszystkie czynniki poznawcze, do zewnętrznych – wszystkie czynniki pozapoznawcze.
Determinanty wewnętrzne
Do czynników wewnętrznych należą wszelkie racje poznawcze, którymi kieruje się uczony w swej praktyce badawczej. Czynniki wewnętrzne można podzielić na empiryczne i teoretyczne.
Empiryczne
W naukach empirycznych jest to wzgląd na prawdziwość, na maksymalne przybliżenie do rzeczywistości. Ważną rolę grają tu ustalenia empiryczne, a więc fakty uzyskiwane w maksymalnie różnorodnych warunkach przy użyciu najbardziej precyzyjnych środków i metod doświadczalnych, tzn. obserwacji, eksperymentów oraz pomiarów.
Teoretyczne
Równocześnie wielką rolę odgrywają racje teoretyczne (logiczne, epistemologiczne i metodologiczne), takie jak:
- postulat wewnętrznej niesprzeczności,
- postulat zgodności z wiedzą dotychczasową (głównie z podstawowymi działami nauki),
- zasada korespondencji z poprzedzającymi teoriami,
- postulat prostoty logicznej („doskonałości wewnętrznej”), zmierzający do zawarcia jak największego ładunku informacyjnego w możliwie zwięzłej formie itd.
Determinanty zewnętrzne
Do czynników zewnętrznych zalicza się wszelkie motywy i uwarunkowania pozapoznawcze:
- zarówno rozmaite motywy psychologiczne,
- jak i czynniki społeczne, w tym potrzeby praktyczne i zapotrzebowania ekonomiczne społeczeństwa,
- wymagania techniki, zarówno cywilnej jak wojskowej,
- interesy warstw i grup społecznych,
- wpływ prądów kulturowych, filozoficznych i religijnych,
- a także stosunki wewnątrz społeczności naukowej.
W czynnikach zewnętrznych można zatem wyróżnić czynniki „materialne” i „świadomościowe”.
Do najważniejszych determinantów zewnętrznych (pozapoznawczych) rozwoju nauki należą:
- gospodarka i jej zapotrzebowania,
- technika i jej potrzeby,
- obronność i jej wymagania,
- stosunki społeczne, zwłaszcza ekonomiczne i polityczne, tworzące tzw. czynnik ustrojowy – ustrój społeczny, strukturę społeczństwa,
- systemy zapatrywań na społeczeństwo, czyli tzw. ideologie społeczne,
- literatura i sztuka, czyli prądy kulturowe,
- klimat intelektualny epoki,
- filozofia, religia i etyka tworzące zazwyczaj zrąb zapatrywań ogólnych na świat i życie, zwany światopoglądem.
- Cztery pierwsze z wymienionych czynników to czynniki materialne (obiektywne);
- Cztery pozostałe – to czynniki świadomościowe (subiektywne);
- Pierwsze trzy wpływają na naukę prawie zawsze dodatnio, przyśpieszając jej rozwój;
- Wszystkie pozostałe są pod tym względem ambiwalentne: mogą zarówno przyśpieszać jak i hamować rozwój nauki.
Wyjaśnia to częściowo fakt względnego opóźnienia nauk społecznych (humanistycznych) w stosunku do nauk matematycznych, przyrodniczych i technicznych. Nauki humanistyczne bowiem zależą głównie od czynników świadomościowych. Od ideologii, prądów kulturowych, klimatu intelektualnego, światopoglądu, które mogą hamować ich rozwój i od czasu do czasu faktycznie to czynią. Natomiast drugi wielki blok nauk matematyczno-przyrodniczo-technicznych zależy głównie od czynników materialnych (takich jak gospodarka, technika, kompleksy wojskowe), które pobudzają rozwój nauki.
Siedem aspektów ujmowania nauki
Termin „nauka” jest dostatecznie wieloznaczny, aby spór o czynniki rozwoju nauki uczynić nieokreślonym. Dlatego determinanty rozwoju nauki należy przyporządkować jednemu z siedmiu aspektów (płaszczyzn) ujmowania nauki:
- nauka-wytwór
- nauka-proces
- nauka-metoda
- nauka-instytucja
- nauka-społeczność naukowa
- nauka-forma świadomości społecznej
- nauka-składnik sił wytwórczych.
Doprecyzowanie zagadnienia nauki
Z drugiej strony, jeśli nawet badacz ograniczy się do jednej, wybranej strony nauki, to okaże się, że
- określony w ten sposób przedmiot badań jest nadal bardzo złożony, a ponadto, że
- nie sposób go rozpatrywać w izolacji od innych wymiarów (płaszczyzn) nauki.
Tak czy inaczej, nie sposób mówić o rozwoju nauki w ogóle, nie określając, jaki to wymiar nauki ma się na uwadze. Trudno orzekać o wpływie czegokolwiek na naukę, nie mówiąc, jaką stronę nauki badany czynnik determinuje.
Ponadto, mówiąc o determinacji rozwoju nauki, można mieć na uwadze różne rzeczy, np.:
- tempo rozwoju nauki,
- zakres problematyki badawczej,
- treść akceptowanych rozwiązań,
- heurystyczną rolę danego czynnika i inne.
Badając rolę rozmaitych determinantów nauki, należy uwzględnić nie tylko fakt, że określają one różne strony nauki, ale także okoliczność, że działają one często za pomocą bardzo odmiennych mechanizmów. Przy tym jedne z czynników kształtują każdy tylko jedną płaszczyznę nauki, inne zaś są wielopłaszczyznowe, tzn. oddziałują na wiele stron nauki – w dodatku często za pomocą rozmaitych mechanizmów.
Wpływ techniki na rozwój nauki
Rozpatrując – jako przykład – wpływ techniki na rozwój nauki, można zauważyć, że dokonuje się on na co najmniej trzy sposoby.
- Po pierwsze, potrzeby techniki kierują uwagę badaczy na określone obszary badań, stawiając przed nimi konkretne zadania, dotyczące ważnych z punktu widzenia techniki aspektów zjawisk. W tym wypadku technika determinuje zakres naukowej problematyki.
- Po drugie, technika dostarcza nauce technicznych środków poznawczych, determinując w ten sposób w dużej mierze jakość empirycznych metod badawczych, i tym samym jakość ustalanych faktów doświadczalnych.
- Po trzecie, wynalazki techniczne wpływają w sposób istotny także na organizacyjną stronę nauki, zwiększając tempo rozwoju nauki oraz efektywność poczynań naukowych. Na czoło wysuwa się tu rozwój technik przechowywania, przetwarzania i przekazywania informacji. Technika zatem za pomocą rozmaitych mechanizmów determinuje różne wymiary nauki i jej rozwoju: tempo, metody, treść i zakres wiedzy.
Dotyczy to także większości pozostałych determinantów zewnętrznych rozwoju nauki. Jednak wpływ większości z nich nie jest tak bezpośredni i rzucający się w oczy, jak wpływ techniki na różne strony rozwoju nauki.
Nauka jako wiedza naukowa
Zachodzi pytanie, czy wszystkie wymiary nauki są jednakowo ważne z punktu widzenia refleksji nad nauką i jej rozwojem. Negatywna odpowiedź jest dość oczywista. Najważniejsze wydaje się ujmowanie nauki jako gatunku wiedzy – jako wiedzy naukowej. Dlatego w dalszej części, będzie mowa o rozwoju przede wszystkim wiedzy naukowej. Jednakże w pytaniu o główne determinanty rozwoju wiedzy naukowej zawierają się implicite dwie następujące kwestie.
- Problem czynników rozwoju nauki w jej aspekcie zakresowym, gdzie chodzi o to, jakie zagadnienia znajdują się w polu widzenia nauki. Zakres nauki wyznacza każdorazowo zbiór pytań, które nauka stawia (zarówno tych, na które odpowiedziała, jak i tych, na które odpowiedzi poszukuje).
- Problem nauki w jej aspekcie treściowym, gdzie chodzi o wybór określonego rozwiązania problemu naukowego, o to, jakiej treści odpowiedzi uzyskują akceptację społeczności uczonych. Treść wiedzy jest bowiem wyznaczona przez zbiór twierdzeń (zdań uznanych), zwłaszcza przez uznawane w danym czasie za prawdziwe teorie naukowe.
Determinanty zewnętrzne a aspekt zakresowy
Określając treść wiedzy naukowej przez zbiór zdań uznanych, przyjmuje się jednak dwa upraszczające założenia.
Po pierwsze, zakłada się dychotomiczny podział zdań dających się wyrazić w języku nauki w danym czasie na zdania uznane za prawdziwe i na resztę zdań (owa reszta obejmuje zarówno zdania uznane za fałszywe, jak i zdania bez asercji). Kłóci się to z mocną zasadą racjonalności (zasadą racjonalnego uznawania przekonań). Zgodnie z tą zasadą stopień uznania danego zdania powinien odpowiadać stopniowi jego uzasadnienia. To sprawia, że w miejsce dychotomicznego podziału zdań uznanych i nie uznanych, faktycznie występują w nauce zdania o różnym stopniu asercji.
Po drugie, zakłada się, że społeczność naukowa danego okresu jest monolitem, tzn. pomija się fakt niejednomyślności uczonych. Pozostaje natomiast faktem, że zarówno wspomniany dychotomiczny podział, jak i jednomyślność uczonych stanowią ideały, do których nauka zmierza. Okazuje się, że inne mechanizmy i bynajmniej nie zawsze te same czynniki decydują o zmianach perspektywy nauki, o obszarach problemowych przez nią penetrowanych, o pytaniach stawianych w nauce, a odmienne mechanizmy kształtują odpowiedzi na te pytania, czyli określają wybór któregoś z proponowanych rozwiązań.
Wynika stąd, że problem determinantów rozwoju wiedzy naukowej mieści w sobie dwie dość odrębne kwestie:
- zagadnienie czynników rozwoju nauki (wiedzy naukowej) w jej aspekcie treściowym,
- oraz zagadnienie czynników rozwoju nauki w jej aspekcie zakresowym.
Zagadnienie drugie nie budzi obecnie wielkich sporów: zakres nauki (to, jakie problemy nauka stawia i rozstrzyga) jest wyznaczony głównie przez determinanty zewnętrzne. Już sama logika rozwoju nauki prowadzi do stawiania nowych problemów, zwłaszcza problemów teoretycznych, w miarę rozstrzygania problemów dotychczasowych. Jednakże, nie ulega wątpliwości, że głównym wyznacznikiem problematyki naukowej są zapotrzebowania ze strony gospodarki, techniki i kultury.
Internalizm i eksternalizm
Wielce sporna jest natomiast kwestia, które czynniki wyznaczają treść nauki. Inaczej mówiąc, co decyduje o tym, jakie rozwiązania są uznawane za poprawne, jakie teorie są uznawane za prawdziwe. A to prowadzi do dwóch modeli rozwoju nauki –
- autonomicznego
- i heteronomicznego,
opracowywanych odpowiednio przez zwolenników
- internalizmu
- i eksternalizmu.
Internalizm
Internalizm (zwany także niekiedy „logicyzmem” lub „immanentyzmem”) głosi, że treść nauki (treść wiedzy naukowej) jest wyznaczona głównie lub wyłącznie przez czynniki wewnętrzne, poznawcze. |
Dane empiryczne, reguły metodologiczne uzasadniania twierdzeń oraz cele poznawcze stawiane sobie przez uczonych mają być dostateczną podstawą wyjaśniania zjawisk przez filozofię nauki. W nurcie tym podkreśla się dominującą rolę wewnętrznej logiki rozwoju nauki w wyznaczaniu zawartości twierdzeń naukowych. Gdy na zawartość tę zaczynają wywierać istotny wpływ czynniki ekonomiczne i społeczne, kulturowe, światopoglądowe, ideologiczne czy psychiczne, nie mówiąc już o ingerencji państwa, Kościoła czy partii politycznych, to znaczy, że nauka przestaje się normalnie rozwijać i przybiera zwyrodniałą, patologiczną postać.
Internaliści są zatem zwolennikami autonomicznego modelu rozwoju nauki, zgodnie z którym treść wiedzy naukowej jest w zasadzie niezależna od czynników zewnętrznych, pozapoznawczych. Do zdecydowanych internalistów należeli neopozytywiści. Obecnie reprezentują to stanowisko hipotetyści.
Obronie internalizmu służy koncepcja „trzech światów” Karla Poppera, zgodnie z którą, mimo że nauka jest tworem człowieka, treść wiedzy naukowej jest niezależna od czynników subiektywnych (od podmiotu poznającego). Temu samemu celowi służy u Imre Lakatosa podział historii nauki na „historię wewnętrzną” oraz „historię zewnętrzną”. Pierwsza uwzględnia jedynie czynniki poznawcze wpływające na naukę i jej rozwój. Tym samym, stanowi racjonalną rekonstrukcję nauki wolną od zniekształcających zawartość nauki czynników psychologicznej, społecznej i historycznej natury. Druga natomiast, uwzględniając wyłącznie oddziaływania zewnętrzne, bada odstępstwa nauki od normalnego rozwoju nie pozbawione rysów irracjonalnych.
Eksternalizm
Eksternalizm (zwany też „metodologicznym socjologizmem”) głosi, że zarówno zakres jak i treść nauki znajdują się pod przemożnym wpływem czynników pozapoznawczych, głównie psychologicznej i społecznej natury. |
Podkreśla się tu także, że zmiany zakresu nauki, spowodowane uwzględnieniem nowej problematyki, powstaniem nowych dyscyplin naukowych itp., pociągają zazwyczaj istotne wzbogacenie nauki o nowe treści. Z kolei rozszerzenie treści wiedzy, prowadzi w konsekwencji do rozszerzenia problematyki nauki. W ten sposób fakt niewątpliwego powiązania obu aspektów wiedzy naukowej – treściowego i zakresowego – stanowi tu argument na rzecz tezy, że skoro zakres nauki jest wyznaczony głównie przez determinanty zewnętrzne, to to samo dotyczy także treści nauki.
Eksternaliści są zatem zwolennikami heteronomicznego modelu rozwoju nauki, według którego nie tylko zakres, lecz także treść wiedzy naukowej jest w sposób istotny wyznaczona przez czynniki zewnętrzne, pozapoznawcze. Do zdecydowanych zwolenników eksternalizmu należą przedstawiciele nurtu radykalnego, zwłaszcza Thomas Kuhn oraz Paul Feyerabend. Według Kuhna najważniejsze wydarzenie w nauce – zmiana paradygmatu – jest uwarunkowane w głównej mierze przez czynniki społeczno-psychologicznej natury, a nie przez determinanty poznawcze.
Spór o model rozwoju nauki jest ściśle związany z kontrowersją o charakter racjonalności naukowej oraz o czynniki wyznaczające ową racjonalność. Zwolennicy modelu heteronomicznego (eksternaliści) są często oskarżani o irracjonalizm przez tych, którzy sądzą, że tyko czynniki poznawczej (lub nawet węziej intelektualnej czy logicznej) natury są w stanie zabezpieczyć rozwój nauki respektujący zasady racjonalności (internaliści).
Przedstawiony spór nie może być uznany za rozstrzygnięty.