Wiedza naukowa. Kryteria naukowości wiedzy
Filozofia nauki

Wiedza naukowa. Kryteria naukowości wiedzy

Obrazek: przyrząd do nawigacji morskiej (kompas)
Jednym z zadań metanauki jest wyodrębnienie wiedzy naukowej spośród pozostałych gatunków wiedzy ludzkiej. W tym celu formułuje się wyróżniki wiedzy naukowej zwane zwykle kryteriami naukowości wiedzy. Ponieważ wiedza naukowa genetycznie wywodzi się z wiedzy potocznej, zatem ustalając kryteria wiedzy naukowej, ma się na uwadze przede wszystkim to, co różni ją od wiedzy potocznej.

Do kryteriów naukowości wiedzy należą:

1. Mocna zasada racjonalności

Mocna (lub mocniejsza) zasada racjonalności, to zasada racjonalnego uznawania przekonań. Stwierdza ona, że stopień przekonania, z jakim głoszony jest dany pogląd (twierdzenie, hipoteza, prawo, teoria), powinien odpowiadać stopniowi jego (jej) uzasadnienia. Stopień przekonania nie powinien być większy od stopnia uzasadnienia, gdyż inaczej popada się w dogmatyzm. Nie powinien też być mniejszy, gdyż wtedy wpada się w przesadny sceptycyzm. Mocna zasada racjonalności, spełniana jedynie w nauce, ma zatem dwa ostrza:

  • jedno skierowane przeciwko dogmatyzmowi
  • drugie – przeciwko przesadnemu sceptycyzmowi.

Zasada ta pozwala uczonemu formułować wszelkie teorie, także mało prawdopodobne. Nie wolno mu jednak przedstawiać wstępnych hipotez roboczych jako teorie dojrzałe i dobrze uzasadnione (dogmatyzm). Nie wolno także poglądu dobrze uzasadnionego przedstawiać jako wstępnej hipotezy roboczej (przesadny sceptycyzm). Inaczej uczony nie mógłby formułować nowych śmiałych hipotez, gdyż przynajmniej początkowo są one słabo uzasadnione, a zatem mało pewne.

Kazimierz Ajdukiewicz (filozof i logik),

który zasadę tę wyraźnie sformułował, pisze: Wiedza naukowa

Otóż racjonalna postawa wobec przyjmowanych twierdzeń wymaga tego, aby stanowczość, z jaką je głosimy, stanowczość dająca się mierzyć wielkością ryzyka, które w imię tych twierdzeń gotowi jesteśmy wziąć na siebie, była proporcjonalna do stopnia ich uzasadnienia. Znaczy to, że im bardziej surowe i bezlitosne były próby, którym dane twierdzenie poddawaliśmy i wobec których się ono ostało, tym bardziej stanowczo wolno nam je przyjmować. (…)

Racjonalna postawa wobec głoszonych twierdzeń nie wymaga więc tego, by twierdzenia te były dobrze uzasadnione. Wymaga tylko tego, aby je podawać ze skromnością odpowiadającą stopniowi ich uzasadnienia. Takiej racjonalnej postawy wymaga naukowa cenzura od wygłaszania twierdzeń, aby je uznać za godne opublikowania, niekoniecznie zaś tego, by były one bardzo dobrze uzasadnione1K. Ajdukiewicz, Język i poznanie, t. II, PWN, Warszawa 1965, s. 269..

Obok mocnej zasady racjonalności wyróżnia się słabą zasadę racjonalności, zwaną zasadą intersubiektywności, na którą składa się intersubiektywna komunikowalność oraz intersubiektywna sprawdzalność. Zasada ta nie stanowi wyraźnego wyróżnika wiedzy naukowej. Jest ona spełniona w pewnej mierze przez wszystkie gatunki wiedzy racjonalnej, tzn. odróżnia wiedzę racjonalną od wiedzy irracjonalnej.

2. Uporządkowanie logiczne wiedzy naukowej

Uporządkowanie logiczne wiedzy naukowej polega na systematyzacji twierdzeń za pomocą relacji wynikania (konsekwencji). Z założeń wyjściowych wyprowadza się dedukcyjnie (czyli na mocy praw logiki) twierdzenia pochodne, które z tych pierwszych wynikają. W ten sposób nauka buduje teorie naukowe w postaci systemów dedukcyjnych, złożonych z zasad wyjściowych (aksjomatów, postulatów) oraz twierdzeń z nich wynikających.

Wiedza potoczna nie odznacza się takim uporządkowaniem logicznym. Może w niej natomiast występować uporządkowanie innego rodzaju, np. alfabetyczne, gdzie dobrym przykładem jest książka telefoniczna, zawierająca spisy telefonów instytucji publicznych i osób prywatnych, uszeregowane alfabetycznie.

3. Zdolność do samokrytycyzmu i samokontroli

Europejska wiedza naukowa powstała wówczas, gdy pierwsi filozofowie greccy (Tales z Miletu i jego uczniowie ze Szkoły Jońskiej) zaczęli krytycznie odnosić się do wiedzy zdobytej przez ich przodków i nauczycieli, a także do wiedzy uzyskiwanej przez nich samych. Krytycyzm i samokrytycyzm postawy naukowej sprawia, że nauka nie jest nigdy zadowolona z uzyskanych wyników i nieustannie dąży do nowych lepszych rezultatów poznawczych. A to znaczy, że żaden wynik wiedzy naukowej nie jest wiecznotrwały. Każdy wchodzi do skarbnicy wiedzy naukowej tylko tak długo, dopóki nauka nie uzyska lepszego wyniku.

W nauce jest zatem tak jak w technice, gdzie urządzenia techniczne są stale zastępowane przez urządzenia coraz bardziej optymalne, to znaczy coraz bardziej wydajne i coraz bardziej oszczędne pod względem ekonomicznym. W tym kontekście wiedza potoczna i pozostałe gatunki wiedzy pozanaukowej mają charakter bardziej apologetyczny: w większym stopniu ufają swoim dotychczasowym ustaleniom i są raczej zadowolone z osiągniętych wyników.

Wiedza naukowa
Czytelnia

Nie wszystkich uczonych i nie zawsze stać na odpowiedni krytycyzm i dystans wobec swoich poglądów. Ale krytyka, której nie jest w stanie przeprowadzić sam inicjator nowych pomysłów, jest realizowana w ramach szerszej społeczności naukowej, która dokonuje (powinna dokonywać) bezlitosnej selekcji nowo formułowanych hipotez i przypuszczeń.

 

4. Wysoka moc eksplanacyjna

Kolejnym kryterium naukowości wiedzy jest wysoka moc eksplanacyjna, to znaczy wyjaśniająca. Nauka nie tylko opisuje zjawiska, czyli odpowiada na pytanie „jak” zjawiska przebiegają, lecz także wyjaśnia przebieg zjawisk. To znaczy, odpowiada na pytanie „dlaczego” zjawiska zachodzą tak a nie inaczej. Wyjaśnianie zjawisk (a także praw rządzących zjawiskami) wymaga sięgnięcia do głębszych warstw rzeczywistości. Wymaga poznania przyczyn zjawisk, praw nimi rządzących oraz mechanizmów wewnętrznych ich przebiegu. Dlatego wiedza potoczna, ślizgająca się jakby po powierzchni zjawisk, ma – w odróżnieniu od nauki – niską moc wyjaśniającą. “[I] właśnie specyficznym celem nauki jest organizacja i klasyfikacja wiedzy w oparciu o zasady wyjaśniające”2E. Nagel, Struktura nauki, PWN, Warszawa 1961, s. 13..

Według Karla R. Poppera wielka moc wyjaśniająca wiedzy naukowej wynika z faktu, że nauka buduje teorie i prawa naukowe o coraz większej zawartości informacyjnej (logicznej i empirycznej). Wyznaczona jest ona przez ogólność i ścisłość twierdzeń: im twierdzenie jest bardziej ogólne i bardziej ścisłe, tym ma większą zawartość informacyjną, co pociąga coraz większą moc wyjaśniania. „Uważam, że celem nauki jest poszukiwanie dobrych wyjaśnień dla wszystkiego, co według nas potrzebuje wyjaśnienia”3K. Popper, Wiedza obiektywna. Ewolucyjna teoria epistemologiczna, PWN, Warszawa 1992, s. 249..

5. Wysoki stopień uteoretycznienia wiedzy naukowej

Wysoki stopień uteoretycznienia (teoretyczności) wiedzy naukowej, to kryterium ściśle związane z poprzednim. Teorie naukowe – w odróżnieniu od wiedzy potocznej – nie opisują bezpośrednio zjawisk rzeczywistych obserwowalnych zmysłowo, z którymi stykamy się na co dzień, lecz opisują ich uproszczone modele zwane niekiedy typami idealnymi.

Na przykład mechanika klasyczna. W swym najbardziej ogólnym sformułowaniu nie jest mechaniką ciał fizycznych, lecz „mechaniką punktów materialnych”, czyli konstruktów teoretycznych pozbawionych rozciągłości. Aczkolwiek wszystkie obiekty rzeczywiste podstawiane za punkty materialne w konkretnych zastosowaniach mechaniki mają pewne rozmiary przestrzenne. Stąd np. w fizyce jest tak wiele pojęć dotyczących bezpośrednio nie obiektów rzeczywistych, lecz ich wyidealizowanych modeli. Należą do nich np.: „punkt materialny”, „ciało doskonale sztywne”, „ciało doskonale czarne”, „spadek swobodny”, „układ inercjalny”, „ciecz idealna”, „gaz doskonały” itp.

Właśnie dzięki temu, że wiedza naukowa ma charakter teoretyczny (i zarazem idealizacyjny), może ona sięgać do głębszych poziomów rzeczywistości i opisywać bardziej istotne czynniki przemian. Może pomijać czynniki drugorzędne, uboczne, przypadkowe, nieodgrywające istotnej roli w przebiegu opisywanych zjawisk.

Nauka, stosując metody modelowania, abstrakcji i idealizacji, pomija w zjawiskach aspekty mniej istotne, by docierać do wewnętrznych mechanizmów i prawidłowości, ukrytych przed naszymi zmysłami.

6. Wysoka moc prognostyczna wiedzy

Moc prognostyczna, to moc przewidywania. Wiedza naukowa dostarcza znacznie lepszych, niż inne gatunki wiedzy, środków służących celom niezawodnego oraz dokładnego przewidywania w wielu dziedzinach. Przewidywanie natomiast jest nieodzownym warunkiem skutecznego działania, stąd także wielkie znaczenie praktyczne wiedzy naukowej.

7. Wysoka moc heurystyczna

Wysoka moc heurystyczna polega na płodności osiągniętej wiedzy naukowej w procesie zdobywania nowej wiedzy. Zgromadzona dotąd  wiedza naukowa stanowi zawsze nieodzowny i potężny instrument zdobywania nowej wiedzy. Większa niż w innych gatunkach użyteczność wiedzy naukowej jest związana z takimi jej walorami, jak:

  • wysoki stopień usystematyzowania,
  • ogólności,
  • ścisłości,
  • uteoretycznienia
  • oraz wysoka moc prognostyczna
  • i eksplanacyjna.
Wiedza nauk.
Wahadło Foucault na Wydz. Fizyki UAM w Poznaniu

Wymienione najważniejsze kryteria naukowości wiedzy nie wyczerpują całej ich listy. Nie dają się też one skonkretyzować ani uściślić (w drodze np. wskazania jak wysoki poziom usystematyzowania, ogólności, ścisłości itp. powinny osiągnąć nowo formułowane twierdzenia, aby mogły być włączone do nauki), dopóki mowa jest o nauce w ogóle. Rozmaite bowiem działy nauk na różnych szczeblach ich rozwoju stawiają formułowanym w ich ramach twierdzeniom niejednakowo surowe wymagania pod wskazanymi wyżej (siedmioma) względami.

Można to wytłumaczyć tym, że kryteria naukowości wiedzy są, po pierwsze, historycznie zmienne, a po drugie, zrelatywizowane do dyscypliny. Wobec tego nie mają ponadczasowego (ponadhistorycznego, uniwersalnego) znaczenia. Jeśli pragnie się je uściślić lub skonkretyzować, to trzeba przejść na grunt rozważań dotyczących poszczególnych działów nauk lub nawet pojedynczych dyscyplin naukowych. W miarę rozwoju nauki, rosną też wymagania stawiane kryteriom naukowości wiedzy.

Kryteria naukowości, odróżniające wiedzę naukową od pozostałych rodzajów wiedzy, mogą być ujmowane zarazem jako cele poznania naukowego.

Literatura
  • Ajdukiewicz K., Zagadnienia i kierunki filozofii”, Wyd. Czytelnik, 1949.
  • Ajdukiewicz K., Język i poznanie, t. II, PWN, Warszawa 1965.
  • Amsterdamski S., Tertium non datur? Szkice i polemiki, PWN, Warszawa 1994.
  • Einstein A., Pisma filozoficzne, De Agostini Altaya, Warszawa 2001.
  • Grabowski M., Istotne i nieistotne w nauce, Wyd. Rolewski, Toruń 1998.
  • Heller M., Filozofia nauki, Wyd. Naukowe Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie, Kraków 1992.
  • Kmita J., Szkice z teorii poznania naukowego, PWN, Warszawa 1976.
  • Kotowa B., Such J., (red.), Kulturowe konteksty poznania, Wyd Naukowe Instytutu UAM, Poznań 1995.
  • Krajewski W. i Strawiński W., O uniwersalności i jedności nauki, Centrum Uniwersalizmu, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 1993.
  • Lakatos I., Pisma z filozoficznych nauk empirycznych, PWN, Warszawa 1995
  • Nagel E., Struktura nauki, PWN, Warszawa 1961.
  • Popper K., Logika odkrycia naukowego, PWN, Warszawa 1977.
  • Popper K., Wiedza obiektywna. Ewolucyjna teoria epistemologiczna, PWN, Warszawa 1992.
  • Such J., Wstęp do metodologii ogólnej nauk, Wyd. Naukowe UAM, Poznań 1973.
  • Such J., Problemy weryfikacji wiedzy, PWN, Warszawa 1975.
  • Such J., O rodzajach wiedzy, s. 5–19, „Człowiek i Społeczeństwo” nr 2, 1986.
  • Such J., M. Szcześniak, Filozofia nauki, Wyd. Naukowe UAM (wyd. V), Poznań 2006.
  • “Zagadnienia filozoficzne w nauce”, XVII, Wyd. Naukowe PAT, Kraków 1995.

Iva Kalina, 7.08.2017 (24.07.2016)
Wahadło Foucault  źródło: Wikimedia Commons 

Zob. kategorię: Filozofia nauki

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *