Gatunki wiedzy ludzkiej
Wiedza ludzka towarzyszy człowiekowi od początków jego dziejów. Nie od razu jednak daje się w niej wyróżnić odmienne gatunki wiedzy ludzkiej. W miarę natomiast powstawania rozmaitych sfer aktywności człowieka zaczęły kształtować się takie formy działalności kulturalnej jak religia, sztuka, literatura, filozofia, nauka, zatem wyodrębniły się odmienne gatunki wiedzy.
Wpis ten opracowany został głównie na podstawie prac filozoficznych Jana Sucha, m.in.: Filozofia nauki, Wstęp do metodologii ogólnej nauk, Wiedza naukowa a wiedza potoczna.
Ogólnie wiedzę ludzką można podzielić na pięć gatunków1Jan Such, Wstęp do metodologii ogólnej nauk, Wyd. Naukowe UAM, Poznań 1973, s. 15.. Są to:
- wiedza potoczna
- w. naukowa
- wiedza artystyczno-literacka
- w. spekulatywna
- wiedza irracjonalna.
1. Wiedza potoczna
Wiedza potoczna, inaczej – powszechna, zdroworozsądkowa, jest najstarszym gatunkiem wiedzy ludzkiej.
Pojawiła się wraz z człowiekiem rozumnym – homo sapiens. Dotyczy rzeczywistości bezpośrednio związanej z człowiekiem, koncentrując się na tym, co jest dla niego użyteczne. Wyrażana jest w języku nieprecyzyjnym, wieloznacznym, języku potocznym.
O niższym stopniu racjonalności wiedzy potocznej w stosunku do wiedzy naukowej świadczy fakt, że nie spełnia ona mocnej zasady racjonalności. (Zwanej też zasadą racjonalnego uznawania przekonań). Wiedza potoczna stwierdza fakty, ale ich nie wyjaśnia. Zasadniczym kryterium wiedzy potocznej jest zdrowy rozsądek.
Wiedza potoczna nie jest wynikiem świadomego stosowania jakiejś metody badań, lecz stanowi produkt uboczny praktycznej działalności ludzi. Dotyczy ona zjawisk i przedmiotów dostępnych bezpośredniej obserwacji, co istotnie ogranicza jej zasięg, zwłaszcza w porównaniu z wiedzą naukową, penetrującą coraz to głębsze poziomy budowy materii i coraz to większe obszary świata2Jan Such, Wiedza naukowa a wiedza potoczna, w: B. Kotowa, J. Such, (red.), Kulturowe konteksty poznania, Wyd. Naukowe Instytutu UAM, Poznań 1995, s. 23–31..
2. Wiedza naukowa
Ernest Nagel (filozof nauki) twierdzi, że wiedza naukowa, „to po prostu «uporządkowana» lub «zorganizowana» wiedza zdroworozsądkowa”3Ernest Nagel, Struktura nauki, PWN, Warszawa 1961, s. 12.. W Europie powstała około 2 500 lat temu. Nauka poddaje wszystkie swoje twierdzenia metodycznej kontroli (stosuje określone metody naukowe) poprzez wielokrotne sprawdzanie ustalonych wyników. Wiedza potoczna natomiast, oparta jest na zdrowym rozsądku. Zdrowy rozsądek składa się zarówno z sądów prawdziwych, dobrze potwierdzonych, jak też z przesądów utrwalonych przez lata.
Wiedza naukowa nie tylko opisuje, ale dąży też do wyjaśniania zjawisk. Ma charakter teoretyczny. Bada nie tylko obserwowalne cechy rzeczy, zjawisk, lecz dociera do głębszych mechanizmów, przyczyn zjawisk i praw nimi rządzących. Z uwagi na swoją precyzję twierdzenia naukowe łatwiej jest sfalsyfikować, wykazać ich fałszywość. Twierdzenia naukowe można wszechstronnie sprawdzać i potwierdzać. Wiedza naukowa jest wiedzą znacznie pewniejszą niż wiedza potoczna i prawdziwszą od pozostałych gatunków wiedzy ludzkiej [uwaga: na dole strony].
3. Wiedza artystyczno-literacka
Wiedza artystyczno-literacka związana jest z literaturą i sztuką. Obejmuje zakres działalności teoretycznej i praktycznej w sztuce i literaturze (epika, liryka i dramat). Wiedza ta dostarcza pewnych informacji o świecie, zwłaszcza o psychice i osobowości ludzkiej. Literatura i sztuka docierają także do tych warstw i wymiarów złożonego życia ludzkiego, które nie poddają się jak dotąd, dokładnej analizie naukowej, opartej na ściśle ustalonych faktach. Ze względu na swój obrazowo-zmysłowy sposób wyrazu są one na ogół łatwo dostępne – podobnie zresztą jak wiedza potoczna – szerokim rzeszom społeczeństwa, niezależnie od poziomu wykształcenia.
4. Wiedza spekulatywna
Wiedza spekulatywna zawarta jest głównie w mitologii oraz systemach spekulatywnych filozofii i religii. Sposób myślenia charakterystyczny dla wiedzy spekulatywnej miał miejsce np. w VI w. p.n.e. w społeczności greckiej, w okresie tzw. jedności filozofii i nauki. Filozofia określana była jako „wszechnauka”, a to pociągało za sobą ogólnikowość i spekulatywność rozważań o rzeczywistości. Były to rozważania oparte na myśleniu abstrakcyjnym, oderwane od doświadczenia, nieliczące się z rzeczywistością. Dopiero później (około IV w. p.n.e. – Arystoteles) pojawiła się wiedza oparta na logice i doświadczeniu. Spowodowało to powstawanie pierwszych nauk szczegółowych: astronomii, geometrii, statyki, logiki, medycyny i innych nauk4Michał Heller, Filozofia nauki, Wyd. Naukowe Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie, Kraków 1992, s. 14..
Cztery wymienione gatunki wiedzy ludzkiej: potoczna, naukowa, artystyczno-literacka, spekulatywna – tworzą wiedzę racjonalną. Wiedza racjonalna jest wiedzą intersubiektywną, tzn. intersubiektywnie komunikowalną oraz intersubiektywnie sprawdzalną.
Wiedza intersubiektywnie komunikowalna, to wiedza dostępna dla każdego normalnego odpowiednio przygotowanego podmiotu (człowieka) poznającego.
Z kolei wiedza intersubiektywnie sprawdzalna, to wiedza podlegająca publicznej kontroli przez podmioty (ludzi) dysponujące odpowiednimi kwalifikacjami.
5. Wiedza irracjonalna
Wiedza irracjonalna jest nieuchwytna dla rozumu lub czasem sprzeczna z rozumem. Nie spełnia ona nie tylko mocnej, lecz także słabej zasady racjonalności. Droga jej poznania pozbawiona jest intersubiektywności. Jest trudna do zwerbalizowania i przekazywania innym (nie jest intersubiektywnie komunikowalna), i w konsekwencji, nie podlega publicznej kontroli. Zalicza się tu wiedzę ezoteryczną, poznanie mistyczne, które uzyskuje się na drodze bezpośredniego kontaktu z rzeczywistością nadprzyrodzoną oraz poznanie oparte na irracjonalnej intuicji (w ujęciu Bergsona).
Także niektóre rodzaje pseudonauki stanowią fragmenty wiedzy irracjonalnej, które pozorują wiedzę naukową, przybierając odpowiednią postać językową, naśladującą sformułowania naukowe.
Natomiast paranauka, to pewna otoczka wiedzy naukowej, tzn. wiedza, która nie spełnia wszystkich kryteriów wiedzy naukowej. Z paranauki często uczeni czerpią pomysły i hipotezy. W tym sensie stanowi ona „przedsionek” wiedzy naukowej. Paranauka tak rozumiana, spełnia słabą zasadę racjonalności (zasadę intersubiektywności) i tym różni się od pseudonauki. Paranauka nie spełnia jednak mocnej zasady racjonalności (zasady racjonalnego uznawania przekonań).
Uwaga
Bardziej szczegółowego porównania wiedzy zdroworozsądkowej i naukowej dokonuje Ernest Nagel w pracy Struktura nauki, PWN, Warszawa 1961, s. 11-22. Praca ta niemal w całości jest poświęcona problematyce „natury wyjaśnień naukowych, ich logicznej struktury, wzajemnych relacji, funkcji, jakie spełniają w badaniu i ich roli w systematyzacji wiedzy”, s. 8.
Literatura
- Heller Michał, Filozofia nauki, Wyd. Naukowe Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie, Kraków 1992.
- Nagel Ernest, Struktura nauki, PWN, Warszawa 1961.
- Popper Karl , Problem demarkacji, „Zagadnienia filozoficzne w nauce”, XVII, 1995.
- Such Jan, Szcześniak Małgorzata, Filozofia nauki, Wyd. Naukowe UAM (wyd. V), Poznań 2006.
- Such Jan, Wstęp do metodologii ogólnej nauk, Wyd. Naukowe UAM, Poznań 1973.
- Such Jan, Wiedza naukowa a wiedza potoczna, w: B. Kotowa, J. Such (red.), Kulturowe konteksty poznania, Wyd. Naukowe Instytutu UAM, Poznań 1995.
Zob. też inne Wpisy z Kategorii: Filozofia nauki