Rozwój nauki (RoN1)

Przemiany w nauce (rozwój nauki) zachodzą zgodnie z pewnymi zasadami sterującymi jej rozwojem. Jedna z naczelnych zasad rozwoju nauki, została sformułowana przez Nielsa Bohra w odniesieniu do fizyki, lecz znajduje ona zastosowanie we wszystkich naukach. Jest to zasada korespondencji.

Zasada korespondencji

Zasada ta głosi, że nowa teoria zastępująca dotychczasową w danej dziedzinie stanowi jej uogólnienie i zarazem modyfikację, pogłębienie.

Na przykład, szczególna teoria względności stanowi „korespondencyjne uogólnienie” (wyrażenie Bohra) mechaniki klasycznej. Z kolei ogólna teoria względności, jest korespondencyjnym uogólnieniem szczególnej teorii względności. Jeśli zatem mechanika klasyczna opisywała dość dokładnie jedynie ruchy powolne (w stosunku do prędkości światła: v < c), to szczególna teoria względności opisuje wszelkie ruchy, odbywające się z dowolną prędkością, do prędkości światła c włącznie.

Z kolei szczególna teoria względności, nie uwzględniała zjawiska grawitacji. Natomiast, ogólna teoria względności opisuje także ruchy ciał w polu grawitacyjnym. Wymagało to zastosowania geometrii nieeuklidesowej (geometrii Riemanna o krzywiźnie dodatniej).

Rozwój nauki przebiega zatem tak, że nowa teoria (korespondująca) zachowuje elementy prawdziwe i jednocześnie odrzuca pewne elementy fałszywe zawarte w starej teorii (korespondowanej). W ten sposób koryguje tę ostatnią. Zasada korespondencji tak ujmowana zapewnia nauce powolny lecz stały postęp poznawczy, polegający na rozszerzaniu i pogłębianiu wiedzy naukowej.

Stanowisko powyższe, głoszące, że rozwój nauki przebiega zgodnie z zasadą korespondencji, nazywane jest korespondencyjnym lub dialektycznym. Dialektycznym, gdyż nawiązuje do dialektyki Hegla, do jego słynnej zasady die Aufhebung. Głosi, że postęp w dowolnej dziedzinie – także w procesie poznania – odbywa się tak, że nowy stan (np. stan wiedzy) zachowuje pewne elementy wcześniejszego stanu z jednoczesnym podporządkowaniem ich nowym elementom.

Kumulatywizm

Występuje w kilku odmianach.

Kumulatywizm umiarkowany

Według stanowiska umiarkowanego kumulatywizmu (zwanego też umiarkowanym antykumulatywizmem) prawidłowy opis rozwoju wiedzy naukowej winien uwzględniać zarówno momenty ciągłości, jak też momenty nieciągłości. Większość zwolenników tego stanowiska („dojrzały” Popper, Lakatos i inni) zakłada, że owe przeciwstawne momenty w sposób adekwatny uwzględnia zasada korespondencji właściwie ujmowana. Chodzi tu o tzw. antyimplikacyjne (eksplanacyjne) ujęcie tej zasady, zgodne ze stanowiskiem Bohra.

Warto zaznaczyć, że omówione stanowisko nie wyklucza faktu zachodzenia rewolucji w dziejach nauki. Uznaje jedynie, że także rewolucje naukowe (nawet te najgłębsze) przebiegają w taki sposób, że – obok elementów „zerwania ciągłości” – zawierają również elementy ciągłości i kontynuacji w rozwoju wiedzy naukowej.

Kumulatywizm skrajny

 

Z takim ujęciem rozwoju nauki nie godzą się zarówno skrajni kumulatywiści jak też skrajni antykumulatywiści.

Według skrajnego kumulatywizmu, rozwój wiedzy naukowej odbywa się w sposób ciągły. To znaczy, nowe teorie lub prawa dodawane są do teorii i praw naukowych już istniejących bez naruszenia dotychczasowych ustaleń naukowych oraz obowiązujących reguł metodologicznych.

Skrajny kumulatywizm (P. Duhem, D. Price, F. Bacon, R. Hall) zwany jest też czasami krótko kumulatywizmem lub kontynualizmem. Kierunek ten dostrzega wprawdzie fakt eliminacji (lub istotnej modyfikacji) w nauce pewnych dotychczasowych teorii, sądzi jednak, że zdarza się to rzadko i dotyczy wyłącznie tych teorii, które zostały wprowadzone do nauki niezgodnie z obowiązującymi regułami metodologicznymi, to znaczy przy naruszeniu tych reguł.

Dwiema odmianami skrajnego kumulatywizmu są

• kumulatywizm nieograniczony oraz
• kumulatywizm ograniczony.

Zgodnie z kumulatywizmem nieograniczonym zasada ciągłości wiedzy naukowej obowiązuje naukę na wszystkich etapach jej rozwoju.

Natomiast kumulatywizm ograniczony głosi, że w rozwoju każdej dziedziny nauki ma miejsce jedna rewolucja, stanowiąca przejście (jakby skok) od nauki niedojrzałej (czysto opisowej, zdającej sprawę z doświadczenia potocznego) do nauki dojrzałej. To jest, zdolnej do penetrowania głębszych poziomów rzeczywistości, i tym samym, dysponującej określoną mocą eksplanacyjną – zdolnością do wyjaśniania badanych zjawisk.

Według kumulatywizmu ograniczonego zasada ciągłości wiedzy obowiązuje jedynie w okresie nauki dojrzałej. Oczywiście, kierunek ten podaje kryterium dojrzałości nauki, niezależnie od jej zdolności do rozwijania się w sposób kumulatywny, gdyż inaczej uwikłałby się w błędne koło.

Antykumulatywizm

Z kolei skrajny antykumulatywizm (zwany też krótko dyskontynualizmem lub antykumulatywizmem) głosi, że w rozwoju nauki występują istotne momenty nieciągłości. Nowe teorie przeczą dotychczasowym, prowadząc tym samym do ich eliminacji. Zgodnie z tym kierunkiem, faktem podstawowym w dziejach nauki są rewolucje naukowe, które oznaczają zasadnicze zerwanie ciągłości w rozwoju wiedzy naukowej.

Także w antykumulatywizmie wyróżniamy dwie odmiany.

• Jedna z nich (młody K. Popper, P. Feyerabend) opowiada się za koncepcją permanentnej rewolucji, czyli nieustannego podważania dotychczasowych ustaleń naukowych (obalania teorii).
• Druga natomiast (Th. Kuhn) głosi, że okresy kryzysu i rewolucji naukowej występują na przemian z okresami nauki normalnej. Jedynie w okresie nauki normalnej (okresie rozwiązywania „łamigłówek”) wiedza podlega kumulacji i dają się obserwować pewne elementy postępu, zanikające w okresie przejścia od jednego paradygmatu do drugiego (czyli w okresie rewolucji naukowej).

Rewolucja naukowa

Rewolucja – zmiana paradygmatu – jest zatem zasadniczym punktem nieciągłości w rozwoju wiedzy naukowej. Wyklucza ona możliwość zachodzenia relacji korespondencji między następującymi po sobie teoriami. Kolejne paradygmaty są ze sobą niewspółmierne (nieporównywalne pod względem metody, języka, a zwłaszcza aparatu pojęciowego), z czego zdaje sprawę tzw. zasada niewspółmierności teorii naukowych. Została wprowadzona przez Kuhna i Feyerabenda na miejsce zasady korespondencji, zgodnie z którą nawet rewolucje naukowe nie oznaczają pełnego naruszenia zasady ciągłości rozwoju wiedzy naukowej.

Dalszy ciąg na temat rewolucji naukowych w następnym Wpisie: Rewolucja naukowa

Ilustracje
Niels Bohr – źródło: Wikimedia Commons
Francis Bacon – źródło: Wikimedia Commons