Spór realizmu z antyrealizmem o status poznawczy teorii naukowych

Innym ważnym sporem metodologicznym (poza sporem indukcjonizmu z hipotetyzmem) jest spór realizmu z antyrealizmem o status poznawczy teorii naukowych. Stawia się pytanie: czy teorie (oraz modele) naukowe opisują – choćby w przybliżeniu – rzeczywistość, czy też jedynie porządkują nasze obserwacje i doświadczenia?

Realizm

Według realizmu poznawczego teorie naukowe nie stanowią dowolnej konstrukcji ludzkiego umysłu, lecz stanowią odkrycia rzeczywistych struktur istniejących w świecie.

Stanowisko realizmu podlegało zmianom. Współczesny realizm naukowy różni się istotnie od realizmu naiwnego starożytnych filozofów greckich. Według ostatniego, świat jest taki, jaki się nam wydaje. Stanowisko to nie uwzględnia faktu, że zmysły często nas mylą. Dlatego obraz świata dostarczany przez zmysły jest bardzo powierzchowny. Nie uwzględnia on głębszej struktury rzeczywistości. Dotrzeć do niej można jedynie za pomocą budowania coraz bardziej skomplikowanych teorii naukowych.

Współczesny realizm jest zatem realizmem krytycznym. Kolejne prawa i teorie budowane w nauce zawierają wprawdzie przybliżone, ale jednak coraz dokładniejsze i coraz prawdziwsze informacje o świecie. Znaczy to, że coraz wierniej odzwierciedlają coraz głębsze aspekty rzeczywistości.

Antyrealizm

Z kolei antyrealizm, ujmuje teorie jako dowolne konstrukcje uczonych stanowiące jedynie narzędzia porządkowania faktów naukowych oraz przewidywania zjawisk. Jako taki, nazywany jest też często instrumentalizmem, zgodnie z którym teorie naukowe nie pełnią funkcji odzwierciedlania rzeczywistości. Stanowią jedynie instrumenty służące do organizowania badań oraz narzędzia skutecznego działania.

Antyrealizm stoi zazwyczaj na pozycjach fenomenalizmu. Według tego kierunku wiedza naukowa ogranicza się tylko „do tego co widać” i nie opisuje głębszej, niedostępnej zmysłom struktury świata. Inaczej mówiąc, zgodnie z tym poglądem teorie naukowe ograniczają się jedynie do opisu zjawisk (fenomenów), czyli do tego, co można stwierdzić w bezpośredniej obserwacji zmysłowej. Natomiast wszelkie ich stwierdzenia dotyczące wewnętrznej struktury (lub istoty rzeczy) stanowią co najwyżej użyteczne fikcje.

Jakie rozstrzygnięcia?

Sporu o status poznawczy teorii nie można uznać za rozstrzygnięty.

Zarówno realizm jak i antyrealizm wysuwają mocne argumenty na rzecz swego stanowiska, podważające w każdym razie skrajne wersje obu stanowisk. Nie znaczy to, że prawda leży po środku.  Mimo że kolejne fundamentalne teorie naukowe następujące po sobie po okresach rewolucyjnych przemian różnią się od siebie znacznie, to jednak wykazują też pewną istotną ciągłość. To wskazuje, że zachowują i pomnażają „ziarna prawdy” zawarte w swoich poprzedniczkach. Stwierdza to tzw. zasada korespondencji, sformułowana przez Nielsa Bohra. Głosi ona, że nowa teoria (korespondująca) stanowi uogólnienie i zarazem modyfikację (pogłębienie) teorii dotąd obowiązującej (korespondowanej) w danej dziedzinie. Na przykład, szczególna teoria względności uogólniła i zmodyfikowała mechanikę klasyczną Newtona. Mechanika relatywistyczna opisuje bowiem adekwatnie wszelkie ruchy (o dowolnej prędkości), podczas gdy mechanika klasyczna opisywała wiernie jedynie ruchy powolne (znacznie mniejsze od prędkości światła c).

Literatura

• Ajdukiewicz K., Język i poznanie, t. I i II, Warszawa 1985.
• Beveridge W. J. B., Sztuka badań naukowych, Warszawa 1963.
• Hacking I., Representing and Intervening, Cambridge 1983.
• Heller M., Nauka i wyobraźnia, Kraków 1995.
• Kmita J., Szkice z teorii poznania naukowego, Warszawa 1976.
• Kuhn T. S., Struktura rewolucji naukowych, Warszawa 1968.
• Nagel E., Struktura nauki, Warszawa 1970.
• Popper K. R., Logika odkrycia naukowego, Warszawa 1977.
• Such J., Wstęp do metodologii ogólnej nauk, Poznań 1973.
• Such J., Problemy weryfikacji wiedzy, Warszawa 1975.

Ilustracje

Niels Bohr – źródło: Wikimedia Commons

Zob. też wpisy: Metodologia nauk, Metodologia opisowa czy normatywna, Spór indukcjonizmu z hipotetyzmem