Etapy rozwoju i postępu przyrody. Ruch, rozwój, postęp

Obrazek: Szympans karłowaty (bonobo), najbliżej z wszystkich małp spokrewniony z człowiekiem

W zagadnieniu Problematyka rozwoju omówię następujące zagadnienia: 1. Triada kategorii opisujących dynamikę rzeczywistości, czyli ruch, rozwój i postęp. 2. Etapy rozwoju i postępu przyrody, w którym przedstawię trzy takie etapy: pierwszy to przyroda nieożywiona, drugi – przyroda ożywiona, a trzeci, to przyroda społeczna. W ostatnim punkcie przedstawię 3. Kryteria postępu w przyrodzie.

1. Triada kategorii opisujących dynamikę rzeczywistości:
ruch, rozwój, postęp

Ruch

jest najszerszym pojęciem, gdyż oznacza wszelką zmianę obiektu: wewnętrzną i zewnętrzną, zarówno ilościową jak i jakościową, poczynając od zmiany położenia obiektów w przestrzeni.

Rozwój

jest pojęciem węższym, jest to zmiana kierunkowa (ma ustalony kierunek), uporządkowana w jakiś sposób, monotoniczna względem jakiegoś parametru (tzn. sprawiająca, że dana wielkość albo nieustannie rośnie, albo nieustannie maleje).

Przykład ruchu, rozwoju i postępu

Postęp

obejmuje jedynie zmiany progresywne, polegające na doskonaleniu organizacji, przechodzeniu od szczebli niższych do szczebli wyższych.

Rozwojem jest np. rozszerzanie się Wszechświata, ewolucja gatunkowa lub proces starzenia się organizmów. Z tych trzech procesów na miano postępu zasługuje jedynie ewolucja gatunkowa, przynajmniej w tym zakresie, w jakim polega na doskonaleniu gatunku.

Trzy omawiane pojęcia różnią się nie tylko zakresem, lecz także tym, że pojęcia ruchu i rozwoju mają sens w pełni obiektywny (opisowy), natomiast pojęcie postępu ma po części charakter subiektywny (aksjologiczny, podmiotowy).

Z podanych określeń wynika, że rozwój jest szczególnym przypadkiem ruchu,
natomiast postęp – szczególnym przypadku rozwoju.

Zdaje z tego sprawę poniższy schemat:

Jeśli pojęcie ruchu dotyczy zarówno całego Wszechświata, jak i wszelkich jego fragmentów, natomiast pojęcie rozwoju dotyczy świata ujmowanego jako całość i tylko niektórych jego fragmentów, to pojęcie postępu ma zastosowanie jedynie do nielicznych jego fragmentów.

Dotyczy ono człowieka i społeczeństwa, a także przyrody nieożywionej.

2. Etapy rozwoju i postępu przyrody

Można wymienić trzy takie etapy:

a. po pierwsze, przyroda nieożywiona
b. po drugie, ożywiona przyroda
c. po trzecie, przyroda społeczna

Przyroda (w szerokim sensie, włączając społeczeństwo) podlega kierunkowym przemianom o dominancie postępowej.

Na podstawie przemian, które się dokonały na ziemi, można wyróżnić trzy zasadnicze etapy rozwoju i zarazem postępu w przyrodzie: przyrodę nieożywioną, przyrodę ożywioną oraz przyrodę społeczną (człowieka i społeczeństwo).

Przyroda ożywiona powstała z przyrody nieożywionej w drodze długotrwałego procesu powstania życia, zwanego biogenezą.

Wokół genezy człowieka narosło wiele kontrowersji i przeciwstawnych koncepcji. Jedna z nich, głoszona przez religię, mówi o boskim pochodzeniu człowieka (kreacjonizm), zwłaszcza jego duszy.

Etapy rozwoju i postępu przyrody — Stworzenie Adama. Fresk Michała Anioła, namalowany około 1511 r. Kaplica Sykstyńska w Watykanie.

Z kolei syntetyczna teoria ewolucji (STE), która powstała w latach 1930-1940, z wykorzystaniem niektórych fragmentów teorii ewolucji sformułowanej przez Alfreda Wallace’a i Karola Darwina (XIX w.) utrzymuje, że człowiek pochodzi od przodka zwierzęcego (wspólnego ludziom i małpom człekokształtnym) i że teoria ta znajduje coraz lepsze potwierdzenie w faktach. (Chociaż ostatnio znów podważa się niektóre jej elementy, ze względu na brak potwierdzenia w badaniach geologicznych).

Proces antropogenezy (powstania człowieka), jest zarazem procesem socjogenezy (powstania społeczeństwa).

Chronologia dotycząca trzech omówionych szczebli jest taka, że przyroda nieożywiona (materia fizyczna) istnieje co najmniej od momentu Wielkiego Wybuchu, który miał miejsce około 13,8 mld lat temu. Z kolei życie pojawiło się na ziemi około czterech mld lat temu, a człowiek około 200 tys. lat temu.

Powstanie życia stanowiło wielki krok w ewolucji przyrody. Oznaczało powstanie układów (istot) żywych (najpierw jednokomórkowych, a następnie wielokomórkowych, zwanych tkankowcami), czyli organizmów zdolnych do:

(1) przemiany materii (także nieorganicznej w organiczną),

(2) reprodukcji, czyli wytwarzania organizmów sobie podobnych,

(3) ewolucji osobniczej i gatunkowej oraz

(4) wytworzenia homeostazy, czyli takiego stabilnego stanu, który umożliwia zachodzenie (wcześniej wymienionych) procesów życiowych.

Jeśli chodzi o problem pochodzenia człowieka, to przodek ludzki posiadł wszystkie cechy (atrybuty) człowieczeństwa około 200 tys. lat temu.

Tymi atrybutami są:

(1) postawa wyprostowana (dwunożność), która uwolniła rękę od funkcji lokomocji i pozwoliła przekształcić ją w nader precyzyjne narzędzie pracy i wytwarzania innych narzędzi oraz środków utrzymania;

(2) systematyczne wytwarzanie i posługiwanie się narzędziami pracy;

(3) mowa artykułowana, umożliwiająca abstrakcyjne myślenie oraz precyzyjne porozumiewanie się między ludźmi; wreszcie

(4) myślenie pojęciowe oraz świadomość swej tożsamości i swego istnienia (samoświadomość).

Według teorii ewolucji

Około 6 – 8 mln lat temu przodek ludzki nie różnił się jeszcze od przodka szympansa. Jednakże już około 4 –5 mln lat temu przodek człowieka (australopitek) zaczął poruszać się na tylnych kończynach. Ponadto w sposób coraz bardziej systematyczny zaczął wytwarzać proste narzędzia pracy. Około 200 tys. lat temu posiadł on zdolność posługiwania się mową artykułowaną oraz abstrakcyjnym myśleniem. A tym samym, stał się człowiekiem (czyli gatunkiem zwanym homo sapiens – człowiekiem rozumnym).
Przodek człowieka nie był jednak wówczas jedynym gatunkiem hominidów. Na kontynencie europejskim, azjatyckim oraz afrykańskim żyło wtedy co najmniej 20 gatunków człowiekowatych. Wśród nich przodek człowieka oraz neandertalczyk, którego ostatnie szczątki pochodzą zaledwie sprzed 28 tys. lat.
Zarówno powstanie życia, jak i człowieka stanowiło zasadniczy postęp, gdyż oznaczało nie tylko wzrost złożoności, lecz także doskonalenie organizacji oraz coraz wyższy poziom uduchowienia materii, osiąganie przez nią coraz wyższych stanów świadomości.

Dokonano w tej materii wiele ustaleń, lecz wciąż istnieje jeszcze mnóstwo niedopowiedzeń i niejasności, np. nie wiadomo, dlaczego do naszych czasów przetrwał jedynie człowiek, mimo że chociażby neandertalczyk wytwarzał narzędzia kamienne nie gorsze od przodka człowieka, a mózg miał nieco większy od mózgu ludzkiego.

3. Kryteria postępu w przyrodzie

Wyróżnia się trzy kryteria postępu w przyrodzie, które zgodnie wskazują, że materia społeczna jest wyższa od ożywionej, a ożywiona od nieożywionej.

(1) Kryterium prostoty (złożoności) głosi, że ta forma materii jest niższa, która jest prostsza. Od strony matematycznej widać, że najłatwiej daje się opisywać materia nieożywiona (fizyczna), a najtrudniej materia społeczna.

(2) Kryterium historycznej kolejności powstawania form materii głosi, że ta forma materii jest niższa, która powstała wcześniej. Najwcześniej powstała materia nieożywiona, a najpóźniej człowiek i społeczeństwo ludzkie.

(3) Kryterium zawierania się głosi, że wyższa forma materii zawiera w sobie wszystkie niższe (czyli niższa forma zawiera się w wyższej). Człowiek składa się z komórek materii ożywionej. Ta natomiast składa się (podobnie zresztą jak i materia nieożywiona) z cząstek elementarnych i atomów. Zatem także według tego kryterium materia nieożywiona stanowi najniższy etap rozwoju przyrody, a człowiek – etap najwyższy.

Literatura

Darwin K., O powstawaniu gatunków drogą doboru naturalnego, czyli o utrzymywaniu się doskonalszych ras istot organicznych w walce o byt. DeAgostini Altana, Warszawa 2001 oraz Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2009.
Darwin K., O pochodzeniu człowieka drogą doboru naturalnego, Biblioteka Dzieł Naukowych,
Warszawa 1929 (oraz wydania: Kraków 1874; Warszawa 1959; 2009).
Francoeur R.T., Horyzonty ewolucji, Inst. Wyd. PAX, Warszawa 1969.
Johnston G.S., Czy Darwin miał rację? Katolicy a teoria ewolucji, Wyd. WAM, Kraków 2005.
Reichman B., Teoria Darwina w stosunku do nauki i życia. Szkic ogólny, t. 3, Druk K. Kowalewskiego, Odbitka z Ateneum z roku 1882, Warszawa.
Urbanek A., Rewolucja naukowa w biologii, Wiedza Powszechna, Warszawa 1973.
Urbanek A., Biologia XX wieku – główne nurty rozwoju, „Kosmos”, 2000/49, 3 (248), s. 305–
319.