Metodologia opisowa czy normatywna

Wpis metodologia opisowa czy normatywna dotyczy problemu jak opisywać naukę. Czy należy opisywać naukę taką, jaka ona jest faktycznie, czy też taką, jaka być powinna. Jest to spór o to, czy metodologia nauk powinna być metodologią opisową czy metodologią normatywną.

Metodologia opisowa

W XIX stuleciu metodolodzy, pragnąc stać na twardym gruncie historii nauki, starali się opisywać naukę w sposób czysto opisowy. Brali pod uwagę te metody dochodzenia do twierdzeń naukowych i metod ich uzasadniania, które uczeni faktycznie stosowali w swej praktyce badawczej. Taki charakter miały w szczególności idukcjonistyczna koncepcja nauki J.St. Milla oraz hipotetystyczna koncepcja nauki W.S. Jevonsa.

W XX wieku uczeni doszli jednak do wniosku, że metodologia czysto opisowa nie jest możliwa. Samo pojęcie nauki ma już częściowo wartościujący charakter. Aby opisywać wiedzę naukową oraz sposoby dochodzenia do niej trzeba wiedzieć, co nauką jest a co nie jest, a tego nie da się ustalić na drodze czysto opisowej.

Metodologia normatywna

W związku z tym,  dwudziestowieczne metodologie nauk zazwyczaj mają wyraźniej zaznaczony aspekt normatywny. Jest on mniej widoczny w neopozytywistycznej wizji nauki Carnapa, Reichenbacha, Hempla i innych. Jednak jest już całkiem wyraźny w hipotetyzmie Poppera i jego następców, Lakatosa czy Watkinsa.

Metodologia o wyraźnym obliczu normatywnym pragnie uchwycić kryteria naukowości wiedzy, czyli te walory wiedzy, które czynią ją właśnie wiedzą naukową. Pragnie tym samym wyznaczyć model racjonalności naukowej (czy raczej następujące po sobie modele racjonalności, jeśli uwzględnić fakt, że wzorce naukowości są historycznie zmienne). Prowadzi to do odpowiedzi na pytanie, jaka nauka być powinna, czyli do tzw. racjonalnej rekonstrukcji nauki.

Racjonalny kompromis

Metodolodzy współcześni zdają sobie jednak sprawę z tego, że jeśli metodologia ma być obrazem rzetelnych badań nad nauką, nie zaś polem oderwanych od nauki spekulacji, to powinna w istotnej mierze opierać się na materiale dostarczanym przez historię nauki. Do takiego wniosku doszli zwłaszcza reprezentanci tzw. nurtu radykalnego: T. Kuhn, P. Feyerabend, N. Hanson, S. Toulmin. Tego rodzaju konfrontacja ustaleń z zakresu filozofii nauki oraz historii nauki jest zresztą niezbędna dla obu tych dziedzin.

Jak słusznie zauważył Imre Lakatos, historia nauki bez filozofii nauki jest ślepa, natomiast filozofia nauki bez historii nauki jest pusta.

Wynika stąd, że metodologia nauk oraz historia nauki ściśle się łączą. Nie da się współcześnie uprawiać jednej z nich bez domieszki drugiej. Nie ma też prawdziwej metodologii nauk, która by jednocześnie nie była choć w części historią nauki. Okazuje się zatem, że nie tylko metodologia nauk, lecz także historia nauki nie może być dyscypliną czysto opisową, a więc uwikłaną wyłącznie w wartościowanie o charakterze poznawczym (gdzie chodzi wyłącznie o prawdę i fałsz). Wynika stąd także, że pytania: „jaka nauka jest?” oraz „jaka być powinna?” nie mogą być rozważane w całkowitej od siebie izolacji.

Współczesna metodologia nauk bada naukę w dwu jej zasadniczych wymiarach:

• synchronicznym, gdzie chodzi o to, czym nauka jest (i jaka być powinna) oraz
• diachronicznym: jak nauka się rozwija.

Inaczej mówiąc bada strukturę i rozwój nauki.

Literatura

• Ajdukiewicz K., Język i poznanie, t. I i II, Warszawa 1985.
• Amsterdamski S., Między historią a metodą. Spory o racjonalność nauk, Warszawa 1983.
• Beveridge W. J. B., Sztuka badań naukowych, Warszawa 1963.
• Buksiński T., Metodologiczne problemy uzasadniania wiedzy historycznej, Warszawa – Poznań 1982.
• Feyerabend P., Jak być dobrym empirystą?, Warszawa 1979.
• Hanson N. R., Patterns of Discovery, Cambridge 1958.
• Heller M., Nauka i wyobraźnia, Kraków 1995.
• Hempel C. G., Podstawy nauk przyrodniczych, Warszawa 1968.
• Kmita J., Wykłady z logiki i metodologii nauk, Warszawa 1973.
• Kotarbiński T., Elementy teorii poznania logiki formalnej i metodologii nauk, Warszawa 1986.
• Kuhn T. S., Struktura rewolucji naukowych, Warszawa 1968.
• Kuhn T. S., Dwa bieguny, Warszawa 1985.
• Lakatos I., Pisma z filozofii nauk empirycznych, Warszawa 1995.
• Nagel E., Struktura nauki, Warszawa 1970.
• Nowak S., Metodologia badań społecznych, Warszawa 1985.
• Popper K. R., Logika odkrycia naukowego, Warszawa 1977.
• Such J., Wstęp do metodologii ogólnej nauk, Poznań 1973.
• Such J., Problemy weryfikacji wiedzy, Warszawa 1975.
• Topolski J., Metodologia historii, Warszawa 1984.
• Wójcicki R., Metodologia formalna nauk empirycznych, Wrocław 1974.

Zob też poprzedni wpis: Metodologia nauk oraz kategorię: Filozofia nauki