Falsyfikacja i konfirmacja – odmiany sprawdzania empirycznego
W naukach empirycznych stosuje się cztery rodzaje sprawdzania. Należą do nich: weryfikacja, falsyfikacja, konfirmacja, dyskonfirmacja. Najważniejsze z nich, to falsyfikacja i konfirmacja.
Cztery rodzaje sprawdzania empirycznego
- Weryfikacja praw i teorii, która zawiera najistotniejsze wyniki badań naukowych, nie jest możliwa, ponieważ niewykonalne jest przebadanie całego Wszechświata w celu potwierdzenia ich prawdziwości. Uwaga ta dotyczy także wszystkich twierdzeń ściśle ogólnych, gdyż ich zasięg czasoprzestrzenny jest nieograniczony.
- Dyskonfirmacja natomiast, nie ma istotnego znaczenia, jej rola jest raczej przejściowa. Wynika to stąd, że jeśli prawo lub teoria poddawane są dyskonfirmacji, to z czasem dąży się do ich obalenia czyli falsyfikacji.
Prowadząc analizy metodologicznych procedur sprawdzania praw i teorii naukowych, najwięcej uwagi poświęca się procedurom konfirmacji oraz falsyfikacji jako podstawowym rodzajom sprawdzania twierdzeń ściśle ogólnych (uniwersalnych)1J. Such, Problemy weryfikacji wiedzy, rozdz. II, § 2. Rodzaje sprawdzania empirycznego. Falsyfikacja oraz konfirmacja jako podstawowe odmiany sprawdzania, PWN, Warszawa 1975, s. 90–112.,2M. Grabowski, Elementy filozofii nauki, rozdz. III, § Falsyfikacjonizm K. Poppera, Wyd. Mikołaja Kopernika, Toruń 1993, s. 64–72..
Schematy falsyfikacji
Schemat 1. (F) jest to schemat czysto logiczny, w którym na podstawie obserwacji (O) obala się prognozę i na tej podstawie odrzuca się sprawdzane prawo lub teorię (T). |
Falsyfikacja (F) przebiega w czterech etapach:
- ze sprawdzanego prawa lub teorii wyprowadza się wniosek obserwacyjny (prognozę)
- prognozę konfrontuje się z wynikiem doświadczenia na podstawie eksperymentu, pomiaru lub obserwacji
- obala się prognozę
- sprawdzane prawo (lub teoria) zostaje odrzucone
Schemat 1. (F)
Przy pomocy symboli logicznych Schemat 1. można przedstawić następująco:
|
- 1. T → O (z prawa wyprowadza się prognozę)
- 2., 3. T → O ∧ ~ O (prognoza zostaje obalona na mocy doświadczenia)
- 4. (T → O ∧ ~ O) → ~ T (odrzucenie prawa lub teorii)
Schemat 2. (F)
Z uwagi na to, że z samego prawa lub teorii nie można wyprowadzić dedukcyjnie żadnych wniosków obserwacyjnych, do sprawdzanego prawa (teorii) dodaje się opisy warunków początkowych (W), w których prawo jest testowane w celu uzyskania informacji prognostycznych czy wyjaśniających.
Na przykład, przewidując czas lądowania skoczka spadochronowego, nie wystarczy odwołać się jedynie do prawa grawitacji, lecz należy także ustalić dokładnie pułap samolotu, jego prędkość, powierzchnię spadochronu, opór powietrza itp. W ten sposób prawo grawitacji zostaje zastosowane do konkretnego przypadku.
Symbolicznie:
- T ∧ W → O
następnie - (T ∧ W → O ∧ ~ O) → ~ (T ∧ W)
- (T ∧ W → O ∧ ~ O) → ~ T ∨ ~ W
W tej sytuacji zanegowanie prognozy prowadzi do zanegowania koniunkcji, wywiedzionej z tej prognozy, tzn. prawa (teorii) i warunków początkowych. Obalenie koniunkcji oznacza odrzucenie co najmniej jednego z jej składników. Zgodnie bowiem z prawem logicznym de Morgana: ~ (T ∧ W) ≡ ~ T ∨ ~ W.
Obalenie prognozy (O) powoduje dyskonfirmację (osłabienie) zarówno sprawdzanego prawa (T), jak i warunków początkowych (W). Jeśli one okażą się prawdziwe, można wyprowadzić wniosek o fałszywości prawa. W tym wypadku fałszywość prognozy nie pociąga jednoznacznie fałszywości prawa (jak w Schemacie 1.), lecz całej koniunkcji. Prawo może zostać uznane za sfalsyfikowane jedynie pod warunkiem uznania prawdziwości warunków początkowych.
Schemat 3. (F)
Pełny schemat falsyfikacji prawa lub teorii powinien uwzględniać nie tylko sprawdzane prawo i warunki początkowe, lecz także wiedzę towarzyszącą (hipotezy towarzyszące): Hn ∧ … ∧ Hn. Praw i teorii naukowych nie sprawdza się nigdy w izolacji, lecz zawsze w szerszym kontekście wiedzy towarzyszącej, złożonej z innych hipotez, praw i teorii.
Symbolicznie:
- (T ∧ H1∧ … ∧ Hn ∧ W → O ∧ ~ O) → ~ (T ∧ H1 ∧ … ∧ Hn ∧ W)
- (T ∧ H1∧ … ∧ Hn ∧ W → O ∧ ~ O) → ~ T ∨ ~ H1 ∨ … ∨ ~ Hn ∨ ~ W
Jeżeli wykaże się prawdziwość hipotez towarzyszących i warunków początkowych, to zgodnie ze schematem prawo można uznać za sfalsyfikowane. Jest to warunek, który musi być spełniony. W przeciwnym wypadku można mówić jedynie o dyskonfirmacji sprawdzanego prawa lub teorii.
Komplikacja procedury falsyfikacji przez warunki początkowe (Schemat 2.) jest łatwiejsza do przezwyciężenia niż komplikacja powodowana przez hipotezy towarzyszące (Schemat 3.). Dzieje się tak, ponieważ warunki początkowe są zazwyczaj opisywane przez twierdzenia jednostkowe, które podlegają dość łatwej weryfikacji, natomiast hipotezy towarzyszące są to prawa lub teorie, które (jako twierdzenia ściśle ogólne i ich zbiory) są nieweryfikowalne. Dlatego niezależnie od stopnia ich konfirmacji nie są one nigdy zweryfikowane.
Z powyższych ustaleń wynika, że falsyfikacja praw i teorii naukowych nie jest rzeczą prostą, gdyż nie jest procedurą czysto dedukcyjną, a zatem niezawodną. Jednakże kolejne obalanie coraz to nowych prognoz opartych na danym prawie lub teorii prowadzi uczonych do poszukiwania nowych głębszych praw i teorii, których prognozy zostają potwierdzone.
W praktyce oznacza to falsyfikację tych wcześniejszych ustaleń teoretycznych. Taki przełom teoretyczny, jeśli jest dostatecznie radykalny (głęboki) może oznaczać rewolucję naukową. Za Th. S. Kuhnem często rozumianą obecnie jako zmianę paradygmatu, czyli wzorca badawczego danej dziedziny nauki.
Schematy konfirmacji
Ze względu na fakt, że weryfikacja praw i teorii nie jest możliwa, uczeni i metodolodzy skupiają się na procedurze konfirmacji. Schematy konfirmacji wyglądają podobnie jak schematy falsyfikacji. Z tym że konfirmacja od początku jest procedurą zawodną, redukcyjną. To znaczy, że prawdziwość prognozy nie pociąga – ze względów logicznych – prawdziwości sprawdzanego prawa lub teorii).
Schemat 1. (K)
- wyprowadzenie ze sprawdzanego prawa lub teorii wniosku obserwacyjnego (prognozy O)
- konfrontacja prognozy z wynikiem doświadczenia
- stwierdzenie, że prognoza jest prawdziwa
- potwierdzenie (konfirmacja) sprawdzanego prawa lub teorii
Symbolicznie:
- T → O (wyprowadzenie prognozy)
- , 3. T → O ∧ O (konfrontacja i sprawdzenie się prognozy)
- T → O ∧ O [strzałka przerywana] T (konfirmacja prawa lub teorii)
System teoretyczny poddawany jest konfirmacji na drodze sprawdzenia się prognozy. Niemożność wyprowadzenia z samego systemu teoretycznego żadnej prognozy prowadzi do schematu drugiego.
Schemat 2. (K)
W postaci końcowej wygląda następująco:
- (T ∧ W → O ∧ O) [strzałka przerywana] T ∧ W
W procesie konfirmacji teorii uwzględnia się również warunki początkowe. Zarówno teoria jak i warunki początkowe zostają skonfirmowane poprzez sprawdzenie się prognozy.
Schemat 3. (K)
uwzględnia fakt, że interesujące prognozy wyprowadza się zwykle również przy uwzględnieniu wiedzy towarzyszącej (hipotez towarzyszących): H1, H2 itd. Końcową jego postać można zapisać tak:
- (T ∧ H1 ∧ … ∧ Hn ∧ W → ∼ O ∧ O) T ∧ H1 ∧ … ∧ Hn ∧ W
Jeśli weźmie się pod uwagę wiedzę towarzyszącą oraz warunki początkowe, nie zmienia to istotnie wyniku końcowego konfirmacji. Gdy prognoza się potwierdzi, sprawdzane prawo lub teoria zostają skonfirmowane (ale nadal nie są zweryfikowane)3J. Such, M. Szcześniak, Filozofia nauki, rodz. Schematy falsyfikacji i konfirmacji praw i teorii naukowych, Wyd. Naukowe UAM, Poznań 2002, s. 80–83..
Literatura
- Ajdukiewicz K., Język i poznanie, PWN, Warszawa 1965.
- Grabowski M., Elementy filozofii nauki, rozdz. III, § Falsyfikacjonizm K. Poppera, Wyd. Mikołaja Kopernika, Toruń 1993.
- Jodkowski K., Wspólnoty uczonych, paradygmaty i rewolucje naukowe, Wyd. UMCS, Lublin 1990.
- Kemeny J.G., Nauka w oczach filozofa, PWN, Warszawa 1967.
- Popper K., Logika odkrycia naukowego, PWN, Warszawa 1977.
- Popper K., Wiedza obiektywna. Ewolucyjna teoria epistemologiczna, PWN, 1992.
- Such J., Problemy weryfikacji wiedzy, rozdz. II, § 2. Rodzaje sprawdzania empirycznego. Falsyfikacja oraz konfirmacja jako podstawowe odmiany sprawdzania, PWN, Warszawa 1975.
- Such J., Szcześniak M., Filozofia nauki, rodz. Schematy falsyfikacji i konfirmacji praw i teorii naukowych, Wyd. Naukowe UAM, Poznań 2002.
Zobacz też:
Uzasadnianie twierdzeń naukowych
Rodzaje uzasadniania naukowego
Rodzaje sprawdzania empirycznego
Twierdzenia naukowe