Światopogląd i filozofia w Rzeszy Niemieckiej (RzN4)

Światopogląd i filozofia w Rzeszy Niemieckiej odegrały ogromną rolę w tworzeniu ruchu narodowosocjalistycznego, budowaniu jego siły i skuteczności, w ujarzmieniu wielu milionów umysłów niemieckich mężczyzn i kobiet, a także dzieci. Dlatego zagadnieniu temu postaram się poświęcić kilka kolejnych Wpisów w bloku tematycznym (Welt): Weltanschauung (światopogląd) Hitlera oraz czołowych nazistów: idee, ideologie, mity…

Adolf Hitler w Mein Kampf pisał:

Idee i systemy filozoficzne, jak również ruchy oparte na zdecydowanych podstawach duchowych, prawdziwe czy nie, nie mogą być przezwyciężone przez zastosowanie siły na pewnym etapie, z wyjątkiem jednej sytuacji. Mianowicie, gdy użycie siły jest w służbie nowej idei lub światopoglądu, który zapłonie nowym ogniem¹.

Idea, ideologia

Partia Hitlera, jak wszystkie inne, miała także swój program, swoje plany i cele, miała swoją ideologię, zbudowaną na pewnych szerszych podstawach – podstawach filozoficznych i światopoglądowych. Dlatego, określając doktrynę partii, czołowi hitlerowcy – narodowi socjaliści i sam Hitler – nie posługiwali się terminem „ideologia”, lecz „idea”, a najczęściej mówili o „światopoglądzie”.

Pojmowanie tych terminów przez nazistów w zasadzie nie odbiegało od ogólnie i powszechnie przyjętego, choć może w detalach przydawano im nieco inną treść (konotację) i zakres (denotację). Zatem spróbuję przybliżyć ich znaczenie w najogólniejszym sensie – jak ja je rozumiem. Nie wchodzę w dogłębne i szerokie oraz rozmaite interpretacje, występujące w filozofii i nauce oraz ich doniosłość przedmiotową.

Idea to jakaś naczelna myśl, koncepcja, która ma charakter raczej uniwersalny terytorialnie i temporalnie; jest zazwyczaj niezależna od bieżącej polityki państwa czy ustroju lub partii.

Ideologia natomiast sprowadza się do zestawu idei skonkretyzowanych dla pewnej grupy (klasy, warstwy społecznej, partii, kasty), nastawionej na realizację jej interesów i jakichś konkretnych celów, a także mających zapewnić tej grupie określoną pomyślność.

Idee są zazwyczaj szerokie i jak gdyby „zawieszone wyżej”. Często są uosobieniem bliżej nieokreślonych pragnień, marzeń niedających się zrealizować i niekiedy mają nawet utopijny charakter. Dlatego idee są zwykle czyste, nieskalane i generalnie niemożliwe do zastosowania in praxis w całej ich rozciągłości. To, co można wprowadzić w życie – czerpiąc z ogólnych idei – nazywane jest zatem ideologią.

Zatem zakres i znaczenie (treść) idei oraz ideologii nie przystają do siebie, są czymś różnym, chociaż ideologia na ogół zawiera większe fragmenty lub tylko strzępy szerszych idei; można rzec, że jest zestawem pewnych idei, ograniczonych do interesów jakiejś grupy, nadającej poszczególnym ideom swój specyficzny charakter.

Idée fixe

Idée fixe, to myśl, która stale powraca i zaprząta umysł, to myśl prześladowcza, od której nie można się uwolnić. Myśl, której poświęca się niekiedy całą energię i cały czas. Czyny w dużej mierze są jej podporządkowane i tracą związek z racjami rozumu.

Autorstwo Hitlera?

Założenia ideowe narodowego socjalizmu, są wyłożone całościowo w Mein Kampf. Adolf Hitler jawi się jako autor zarówno tych idei, jak i samego dzieła. Dlatego posługuję się osobą Hitlera w prezentowaniu nazistowskiej doktryny, mimo pewnych wątpliwości co do jego autorstwa.

Twórcy nazizmu

Jeśli chodzi o twórców ideologii narodowego socjalizmu podawane są różne nazwiska, z naciskiem na osobę Adolfa Hitlera. Współcześnie wysuwa się coraz to inne osoby, którym przypisuje się wniesienie pewnych pomysłów utworzenia ruchu i opracowanie większych fragmentów programu. Są to Dietrich Eckart, Gottfried Feder, Alfred Rosenberg, również Julius Streicher, Anton Drexler, nawet Rudolf Hess, a później Josef Goebbels.

Światopogląd

Niekiedy doktrynerzy zamiast terminu „ideologia” używają terminu „idea” (lub też terminu „światopogląd”), gdy chcą podnieść poziom jakiejś ideologii, gdy chcą podkreślić, że ich zamiary są nieskazitelne i walczą o jakieś wyższe cele. Ideologia, jako koncepcja ograniczona do programu pewnej konkretnej grupy czy partii, jest niestabilna i krucha. Może też zmieniać się w zależności od rozmaitych okoliczności zewnętrznych oraz wewnętrznych, np. zmiany liderów ruchu lub partii. Z tego nobilitującego charakteru idei oraz światopoglądu zdawali sobie doskonale sprawę twórcy narodowego socjalizmu w jego wymiarze teoretycznym.

Światopogląd to pewien zestaw poglądów raczej trwałych, co nie znaczy, że niezmiennych, na otaczającą nas rzeczywistość, na świat i na siebie samego. Światopogląd jest indywidualny i w zasadzie nie powinien podlegać ocenie w sensie prawdziwości i fałszu. Jest poglądem głębokim, który hierarchizuje wyznawane wartości. Światopogląd determinuje wybory i skłania do pewnych zachowań, a nawet wymusza pewne reakcje i działania.

Ideologia służy konkretnej grupie osób, zorganizowanej np. w partię, w tym wypadku NSDAP. Ruch narodowosocjalistyczny miał jednak ambicje stać się szerokim, masowym ruchem, w który zaangażowany byłby cały naród. Za celowe uznano zatem używanie pojęć o szerszym zasięgu, takich jak właśnie idea, a jeszcze lepiej światopogląd.

Światopogląd jest pojęciem znacznie głębszym i szerszym aniżeli ideologia. Obejmuje całość poglądów na świat i człowieka i może zawierać wiele idei, poglądów i przekonań. Obejmuje także wyznanie – wiarę, religię, poglądy etyczne, filozoficzne i antropologiczne. A o to właśnie chodziło doktrynerom ruchu. Dlatego ideologia, ograniczająca się do programu politycznego partii, której zaledwie przyświecają pewne szersze idee, jest dalece niewystarczająca dla masowego ruchu, jaki partia nazistowska (NSDAP) chciała realizować.

Człowiek, członek tego ruchu, nie powinien przynależeć – chociażby poglądowo, ideowo, duchowo – do żadnej innej formacji czy religii. Ruch narodowosocjalistyczny powinien zaspokajać wszystkie jego potrzeby natury duchowej. Wówczas będzie on całkowicie oddany sprawie wytyczonej przez ten ruch lub partię oraz wierny ich przywódcom.

Wyższość światopoglądu

Poza tym światopogląd jest zawsze własny, wewnętrzny, zinternalizowany, a nie przynależny pewnej określonej grupie, do której można należeć lub nie. Obojętnie, co się robi, gdzie się pracuje, obojętnie, do jakich organizacji się należy, zawsze swój światopogląd „nosi się ze sobą”.

Światopogląd wprawdzie w pewien sposób wyznacza wybory przynależności do konkretnych grup, które mają swoje ideologie – zgodne lub nie z określonym światopoglądem. Jeśli jednak zaszczepi się komuś pewien światopogląd, to jest on trwalszy i zdecydowanie bardziej determinuje postawy, zachowania, reakcje niż jakakolwiek ideologia.

Dlatego Hitlerowi i czołowym ideologom nazizmu zależało najbardziej na wprowadzeniu do świadomości społecznej mas konkretnego, przemyślanego światopoglądu. Czyli czegoś tak mocnego, co popchnie masy w określonym kierunku, po uprzednim wymodelowaniu. Chodzi o zaszczepienie rzeszom ludzi konkretnych idei i przekonań, które staną się ich światopoglądem, uzyskując względną trwałość i siłę. Niestety, prowadzą one również do zaślepienia².

Zob. Wpisy: Faszyzm i jego geneza, Totalitaryzm, Nazizm