Spór determinizmu z finalizmem (teleologią)

Obrazek: Świat został stworzony przez Boga w sposób zamierzony i celowy (wyobrażenie)
Spór determinizmu z finalizmem (teleologią) dotyczy charakteru porządku panującego w świecie oraz źródeł tego porządku.

Stanowisko teleologii (finalizmu)

finalizm, z gr. finis – koniec, końcowy stan, cel; teleologia – z gr. telos – cel, teleos – zmierzający do celu

Drugim – obok indeterminizmu – przeciwnikiem determinizmu jest

finalizm (zwany też teleologią).

Finalizm głosi, że nie przyczyny i prawa, lecz cele wyznaczają przebieg zjawisk oraz porządek panujący w świecie. Głosi zatem zasadę powszechnej celowości

 

 

 

 

 

 

W sformułowaniu św. Tomasza z Akwinu zasada celowości zawarta jest w stwierdzeniu:

każde zjawisko ma swój cel, do którego zmierza, lub zmierzać powinno.

Ostatnie słowa zasady dotyczą ludzi, którzy dysponując – wg Akwinaty – absolutnie wolną wolą nie muszą realizować celów wyznaczonych przez Boga. Jednakże cele te realizować powinni.

Jedna z fundamentalnych różnic między determinizmem a finalizmem polega na tym, że

według determinizmu przeszłość wyznacza przyszłość.

Kierunek determinacji pokrywa się z kierunkiem upływu czasu, gdyż przyczyny są wcześniejsze od skutków.

Według finalizmu jest odwrotnie: to przyszłość wyznacza przeszłość.

Cel rozumiany jest jako przyszły stan zjawiska, stan, który ma dopiero zostać zrealizowany; cel wyznacza aktualny przebieg tego zjawiska.

Odmiany teleologii

TELEOLOGIA IMMANENTNA (BIOLOGICZNA)

Teleologia immanentna źródeł celowości poszukuje w samych zjawiskach. Nawiązuje przy tym do „celowej” budowy oraz „celowego” zachowania się istot żywych (teleologia biologiczna).

TELEOLOGIA ZEWNĘTRZNA (RELIGIJNA)

Teleologia zewnętrzna, źródeł celowości zjawisk doszukuje się w czynnikach istniejących poza zjawiskami. (Najczęściej w Bogu, dlatego zwie się ją także teleologią religijną).

W starożytności, średniowieczu oraz na początku ery nowożytnej dominowała teleologia religijna.

W starożytności głosił ją Platon, który ujmował zjawiska jako układy hierarchiczne, czyli całości złożone z części wyższych i niższych. Celem wszystkich części jest służenie całości. (Na przykład wszystkie klasy służą społeczeństwu jako całości, a zatem służą państwu). Natomiast dodatkowym celem części niższych (np. klas niższych) jest służenie częściom wyższym (klasom wyższym).

W średniowieczu czołowym przedstawicielem teleologii był Tomasz z Akwinu, który stworzył wielki system teleologiczno-finalistyczny. W systemie tym Bóg występuje jako ostateczne źródło powszechnej celowości w świecie (co stwierdza tzw. piąty dowód na istnienie Boga – dowód z celowości). Celowość, harmonia, porządek panujący w świecie świadczą o istnieniu Boga. Z kolei fakt istnienia Boga świadczy o tym, że świat został stworzony przez Boga w sposób zamierzony i celowy, nie jest więc dziełem przypadku.

W ten sposób w systemie Tomasza z Akwinu teologia (gr. theos – Bóg) oraz teleologia wspierają się wzajemnie.

TELEOLOGIA WULGARNA

W czasach nowożytnych (XVII w.) powstała tzw. teleologia wulgarna zapoczątkowana przez Christiana Wolffa. Wolff zwrócił uwagę, że w przyrodzie istnieją „łańcuchy pokarmowe”, które ujął celowościowo, twierdząc np., że kapusta jest po to, żeby kozy miały co jeść, a z kolei kozy są po to, żeby przeżyły wilki itd.

WITALIZM I NEOWITALIZM 

Teleologia immanentna nawiązała do faktu celowej budowy oraz celowego zachowania się żywych organizmów. Reprezentowana była przez takie kierunki biologii, jak witalizm i neowitalizm, a także przez pierwszych ewolucjonistów.

Zgodnie z witalizmem źródłem celowości w żywych organizmach jest „siła witalna” (vis vitalis) – czynnik niematerialny, odróżniający istoty żywe od materii nieożywionej.

Z kolei neowitaliści sądzili, że faktu – ustalonego przez Hansa Driescha – że z jaja jeżowca morskiego, podzielonego na osiem części można wyhodować osiem żywych osobników, nie da się wyjaśnić w sposób deterministyczny. W tym przypadku zjawiska i układy ekwifinalne (tzn. takie, które niezależnie od stanu początkowego mają taki sam stan końcowy) posłużyły do uzasadnienia koncepcji finalistycznej. Według Driescha źródłem celowych przebiegów procesów życiowych jest czynnik nazywany przez Arystotelesa entelechią.

Krytyka teleologii w biologii

STANOWISKO KAROLA DARWINA

Niektórzy ewolucjoniści stali na pozycjach finalizmu.

W szczególności Jean Baptiste de Lamarck twierdził, że zmiany ewolucyjne zachodzące w żywych organizmach mają zawsze przebieg korzystny dla organizmu i gatunku, co świadczy o ich celowości.

Zdecydowanym przeciwnikiem teleologii w biologii był natomiast Karol Darwin.

Zgodnie z teorią Darwina zmiany zachodzące w żywych organizmach mają początkowo charakter całkowicie przypadkowy, to znaczy niektóre są korzystne dla organizmu, inne niekorzystne, a jeszcze inne są obojętne dla przeżycia.

Dopiero dziedziczność, walka o byt i wynikający z niej dobór naturalny prowadzą do przeżycia osobników i gatunków „najlepiej przystosowanych”, tzn. takich, w których zaszły zmiany korzystne. Dlatego te ostatnie zmiany się kumulują, prowadząc w rezultacie do doskonalenia osobników i gatunków, a także do powstawania nowych gatunków.

Darwin znał fakty świadczące o ostrej walce o byt. Walka ta wynikała z wielkiej rozrodczości żywych organizmów przy jednoczesnym niedostatku środków do życia. Wiedział np., że ze stu krokodyli przychodzących na świat przeżywa przeciętnie tylko jeden. Pisał też, że z milionów młodych okazów ryb danego gatunku przeżywa niekiedy jedynie kilkaset lub kilka tysięcy itp. Celowość zatem w budowie i zachowaniu żywych organizmów pozbawionych świadomości jest – zdaniem Darwina – czysto pozorna, a ewolucja gatunkowa jest efektem przystosowania, które daje się wyjaśnić w terminach deterministycznych.

Celowość rzeczywista występuje jedynie tam, gdzie jest świadomość. To znaczy tam, gdzie możliwe jest postępowanie planowe, świadome swoich celów – jak u człowieka.

ARGUMENTY PRZECIW TELEOLOGII

Przeciwko teleologii w biologii sformułowano następujące argumenty i koncepcje

(1) Teoria Darwina, według której czynnikami ewolucji są: zmienność, dziedziczność, walka o byt oraz wynikający z niej dobór naturalny. Zmienność organizmów jest czysto przypadkowa, tzn. bywa korzystna lub niekorzystna lub też obojętna dla przeżycia. Walka o byt wynika z faktu, że gatunki rozmnażają się w postępie geometrycznym, natomiast przyrost środków do życia odbywa się w najlepszym wypadku w postępie arytmetycznym. Prawidłowość tę sformułował Thomas Malthus (XVIII w.) w odniesieniu do społeczeństwa ludzkiego.

(2) Drugim argumentem przeciwko teleologii jest dysteleologia. Obejmuje ona fakty wskazujące na niecelowość budowy lub zachowania się żywych organizmów. Do faktów takich zalicza się np. jednowylotowość płuc lub fototropizm, który prowadzi niekiedy do zguby.

 

 

(3) Kolejnym argumentem są nawroty w procesie ewolucji gatunków do form wcześniejszych, spotykane u wszystkich gatunków. Jaskrawym przykładem jest historia żółwia, który w pewnym okresie swej ewolucji „utracił” pancerz. Następnie znów do niego „powrócił” (aczkolwiek w innej już postaci).

(4) Czwarty argument przeciwko teleologii, to fakt, że postęp ewolucyjny w biologii nie jest absolutny, tzn. nie polega na doskonaleniu pod każdym względem. Gdyby tak było, to człowiek stanowiący „ukoronowanie” drzewa genealogicznego byłby doskonalszy pod każdym względem od wszystkich innych gatunków. W każdym razie, od wszystkich swoich przodków, a przecież tak nie jest.

TELEONOMIA

We współczesnej biologii pojęcie teleologii zostało wyparte przez pojęcie teleonomii. Okazuje się, że metody badawcze stosowane przez zwolenników teleologii mają swoje uzasadnienie niezależnie od słuszności stanowiska finalistycznego. Rzecz w tym, że różne organy składające się na ciało osobnika pełnią rozmaite funkcje. A to sprawia, że stawianie pytań pod adresem żywej przyrody w rodzaju: „czemu służą nerki?”, „jaką funkcję pełni serce?”, „co jest celem działania układu odpornościowego?” itp., mają sens także przy deterministycznym podejściu do świata przyrody ożywionej.

Teleonomia podkreśla zatem ważność funkcji życiowych („celów”) pełnionych przez poszczególne organy składające się na żywy organizm.

Zob. też: Determinizm w fizyce i filozofii, Zasada przyczynowości i związek przyczynowy oraz kategorię Ontologia