Ruch volkistowski
Eugenika,  Eugenika niemiecka

Ruch volkistowski – “duch germański” (EuN6)

Obrazek: wieś współczesna w Szwajcarii. Zapewne wieś w XIX wieku, gdy rozwijał się ruch volkistowski, wyglądała inaczej, skromniej. Jednak to właśnie wieś, a nie miasto, uprawa roli, a nie przemysł oraz prosty lud wiejski, a nie inteligencja pracująca – miały zapewnić odrodzenie narodu niemieckiego. Miały przywrócić mitycznego “ducha germańskiego”.

Geneza ruchu volkistowskiego

Badając genezę ruchu volkistowskiego przed I wojną światową, można dojść do oczywistego stwierdzenia, że Ernst Haeckel odgrywał doniosłą rolę w jego powstaniu i rozwoju. Jak zauważa Daniel Gasman (specjalista w dziedzinie historii europejskiej tego okresu), wszyscy propagandziści Volku byli niewątpliwie pod dużym wpływem jego nauczania. Stanowił on także inspirację i źródło wiedzy dla innych rozmaitych nurtów intelektualnych, które później odnalazły się pod sztandarami narodowego socjalizmu1D. Gasman, The Scientific…, dz. cyt..  Chociaż trzeba zaznaczyć, że początkowo istniała rozbieżność między darwinizmem, propagującym indywidualizm i zasadę konkurencji, a koncepcjami solidaryzmu narodowego kojarzonymi z nacjonalizmem. Mimo żarliwego darwinizmu, zdaniem Ludwiga Woltmanna, społecznym darwinistą Haeckel nie był. Zwalczał bowiem łączenie teorii pochodzenia z demokracją społeczną (socjaldemokracją).

Cóż wspólnego może mieć teoria pochodzenia ze społeczną demokracją? […] Już niejednokrotnie z wielu stron dowiedziono od dawna, “że obie teorie godzą się ze sobą jak ogień z wodą”. […] Społeczna demokracja domaga się dla wszystkich równych praw, równych obowiązków, równych majątków i równego używania. Teoria pochodzenia dowodzi wprost odwrotnie, że urzeczywistnienie tego pragnienia jest jawną niemożliwością […]”2E. Haeckel, Freie Wissenschaft Und fraie Lehre, 1878, s. 70–77, cyt. za: L. Woltmann, dz. cyt., s. 116..

Ruch volkistowskiJednakże współcześni badacze poglądów Haeckela (R. Weikart, D. Gasman i inni) nie mają wątpliwości, że było inaczej. Niektóre wypowiedzi Haeckela są pokrętne i niespójne, w dodatku ulegają modyfikacjom. Wystarczy odwołać się do Ligi Monistów założonej przez Haeckela w 1904 r. i jej programu, żeby uważać przyrodnika z Jeny za społecznego darwinistę. W monistycznej filozofii badano bowiem powiązania pomiędzy środowiskiem a organizmami żywymi. Świat i społeczeństwo proponowano rozumieć i wyjaśniać na podstawie nauk przyrodniczych.

W kilku ostatnich dziesięcioleciach XIX stulecia ruch volkistowski był niezwykle popularny, zapładniając umysły młodych ludzi, wpajając im skrajny nacjona­lizm i rasizm. Był to także początek ruchu utopijnego w Niemczech. Ruch skupiał się na przeciwdziałaniu kapitalistycznemu układowi ekonomicznemu, czyli rozprzestrzenianiu się degeneracyjnego oddziaływania miast i przemysłu oraz na dowartościowaniu Volku.

Ruch utopijny głosił:

  • powrót do ziemi,
  • odrodzenie rasy z wykorzystaniem prostego ludu;
  • wysuwano też postulat wychowania i życia w zgodzie z naturą, z dala od miast, upatrując w środowiskach miejskich przyczyn upadku.
  • Propagowano zatem tworzenie osad wiejskich, częściowo opierając się na kapitalistycznych regułach ekonomicznych, a częściowo marksistowskich, np. wspólnej własności ziemi, ale poza tym dopuszczano istnienie własności prywatnej.

Jedna z pierwszych kolonii na terenie Niemiec, założona w 1893 r. i nazwana „Eden”, była wzorcową kolonią. Wyszkoliła wielu założycieli i kierowników innych kolonii.

Miała ona rozwijać duchową arystokrację niemieckiej krwi, aby bronić Volk przed azjatyckimi i walijskimi (tj. francuskimi) hordami, nie tylko mieczem, lecz także łopatą, a przede wszystkim przez szerzenie tajemnej hindusko-aryjskiej wiedzy3G. Mosse, dz. cyt., s. 151 oraz 146, 148–149..

Ruch volkistowski
Emanuel Swedenborg, szwedzki filozof, uczony, mistyk (1688–1772)
Ruch vokistowski
Helena Bławatska, rosyjska pisarka, okultystka, założycielka Towarzystwa Teozoficznego (1831–1891)

Ideologia ruchu volkistowskiego została ukształtowana w znacznej mierze przez mistycyzm Emanuela Swedenborga. Wyraźny i bezpośredni wpływ wywarła także teozofia okultystki Heleny Bławatskiej (nazwisko rodowe Hahn).

Pierwsi twórcy ruchu, Paul de Lagarde i Julius Langbehn (pisarz, nacjonalista), byli zafascynowani przemyśleniami tych dwojga.

Jeśli chodzi o Swedenborga, to, zdaniem Langbehna, Szwed był ucieleśnieniem „idealnego typu Niemca”. Jego uniwersalny mistycyzm został zaadaptowany do konkretnych rejonów ziemi. Szczególnie wykorzystana została idea szwedzkiego filozofa mistyka, że każdy człowiek to mikrokosmos, a bliskość Boga zależy od duchowej intensywności człowieka.

„Człowiek, otoczenie i idea są tajemniczo współzależne, jak spokrewnione dusze we współoddziaływaniu ze spokrewnioną ziemią”4Tamże, s. 65 oraz 51 i 64..
Ruch volkistowski
Houston Stewart Chamberlain

Idee Houstona Stewarta Chamberlaina również istotnie wsparły ideologię volkistowską, zwłaszcza jego nastawienie rasistowskie znalazło swoje odbicie w ruchu. Początkowo twórcy ruchu mieli ambicje zorganizowania elitarnego ruchu rasistowskiego. Z czasem jednak przystali na masowy jego charakter, gdzie idee rasistowskie mogłyby się realizować w narodzie niemieckim, wyodrębniając z niego elity germańskie. W higienie rasowej dostrzegli możliwość urealnienia swych dążeń, w zespoleniu ze społecznym darwinizmem. „Zaczęto mianowicie twierdzić, że przez proces selekcji i dobór rasowy pozostaną przy życiu najsilniejsi, którzy będą wodzami i rzecznikami rasy”5Tamże, s. 134..

Rasistowskie ostrze ruchu skierowane było przeciwko Żydom.

Ruch volkistowski
Paul de Lagarde

Zarówno Lagarde, jak i inni ideolodzy volkistowscy nie ukrywali nienawiści do Żydów oraz do liberalizmu, do nowoczesności, z którymi ich łączyli. Lagarde widział w nich niebezpieczną siłę: nie będąc grupą etniczną – musieli czerpać ją ze szczególnej więzi, z religii. Wcześniej próbowano rozbić tę jedność i odrębność, toteż jeszcze przed 1812 r. (okupacja napoleońska) wprowadzano przeszkody np. w uzyskiwaniu przez Żydów tytułów profesorskich lub robieniu kariery oficerskiej. Wielu przedstawicieli tego narodu przyjmowało chrzest, ale najczęściej traktowane to było jako wybieg.

Żydzi, próbując się przeciwstawiać, tworzyli swoje organizacje, gminy religijne i inne związki, m.in. na początku XX w. – Związek Żydów Niemieckich. Lagarde dziwił się, że skoro Żydzi chcą mieć równe prawa i stopić się z narodem niemieckim, to dlaczego nie porzucą swej religii?

Antysemityzm narastał, gdyż uważano, że naród żydowski zagraża Volkowi przede wszystkim swoją „materialistyczną” wiarą, rozbiciem narodowym, zwłaszcza w obliczu światowego spisku, o który Żydzi byli oskarżani.

Pierwsze organizacje antyżydowskie powstały w kręgach i związkach rolniczych, gdyż uważano, że Żydzi szkodzą głównie chłopom, pozbawiając ich ziemi.

Georg Mosse (profesor na Uniwersytecie Wisconsin w Madison – USA) pisze, że sytuacje takie miały miejsce, ale je wyolbrzymiono. Żydzi zaopatrywali w rozmaite towary ludność wiejską, a także pożyczali jej pieniądze. Często chłopi (z powodu np. nieurodzaju) nie mogli zwrócić długu i w zamian musieli oddać ziemię. Tę ziemię następnie Żydzi odsprzedawali fabrykantom, którzy budowali zakłady przemysłowe. W ten sposób – jak twierdzili poszkodowani (i ich reprezentanci w Związku Farmerów) – chłopów pozbawia się związku z przyrodą i siłą witalną, z Volkiem.

Iva Kalina

Literatura

  • Andrzejewski B., Emanuel Swedenborg. Między empirią a mistycyzmem, PTPN, Poznań 1992.
  • Arendt H., Korzenie totalitaryzmu, Niezależna Oficyna Wydawnicza, t. 1 i 2, Warszawa 2008 oraz Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 1993.
  • Gasman D., The Scientific Origins of National Socialism. Social Darwinism in Ernst Haeckel and the German Monist League, London–New York 1971, wyd. cyfr., http://books.google.pl/books?id=GozYQatH­v6wC&pg=PA 209&lpg=PA209&dq=The+Scientific+Origins+of+National++Socialism:++So­cial+Darwinism+in+Ernst+Haeckel+and+the+German+Monist+League+Daniel+Gasman
  • Gasman D., From Haeckel to Hitler: The Anatomy of a Controversy, 2010, wyd. cyfr., http://www.skeptic. com/eskeptic/09-06–10/#feature#feature.
  • Gilbert S.F., Ernst Haeckel and the Biogenetic Law, w: Developmental Biology, Ninth Edition, Sinauer Associates, Inc., Sunderland 2010, USA.
  • Haeckel E., The Evolution of Man. A popular Scientific Study, t. 1 i 2, Watt and Co., London 1912.
  • Krasuski J., Z dziejów niemieckiej myśli politycznej XIX i XX wieku. Eseje filozoficzno-historyczne, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1965.
  • Rosenberg A., Blut und Ehre. Ein kampf fur deutsch widergeburt, Zentralverlag der NSDAP, Franz Eher Machf., München 1934.
  • Mosse G., Kryzys ideologii niemieckiej. Rodowód intelektualny III Rzeszy, Czytelnik, Warszawa 1972.
  • Uzarczyk K., Podstawy ideologiczne higieny ras i ich realizacja na przykładzie Śląska w latach 1924–1944, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2002.
  • Woltmann L., Teoria Darwina i demokracja społeczna, Warszawa 1902.

Strony internetowe:

  • https://books.google.pl/books?id=GozYQatHv6wC&pg=PA2&hl=pl&source=gbs_ toc_r&cad=3#v=onepage&q&f=false [Daniel Gasman]
  • http://www.helsinki.fi/~pjojala/Gasman.htm

Ilustracje

Wieś w Szwajcarii – źródło: Wikimedia Commons
Emanuel Swedenborg –  źródło: Wikimedia Commons
Helena Bławatska – źródło: Wikimedia Commons
Houston Stewart Chamberlain – źródło: Wikimedia Commons
Paul de Lagarde – źródło: Wikimedia Commons

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *