Prawdziwość i pewność wiedzy a sposób istnienia wartości

Wśród wartości cenionych przez ludzi szczególne miejsce zajmują wartości poznawcze, takie jak prawdziwość i pewność wiedzy. Nie znajdują się one jednak w centrum zainteresowań aksjologii. Aksjologia w większym stopniu skupia swe analizy na wartościach etycznych (takich jak dobro czy godność) oraz estetycznych (takich jak piękno czy wzniosłość). Prawdziwość i pewność wiedzy natomiast, zajmują centralne miejsce w epistemologii oraz wszelkich rozważaniach nad walorami poznawczymi wiedzy ludzkiej – we wszystkich jej historycznych i współczesnych odmianach[Zobacz mój wpis: Gatunki wiedzy ludzkiej].

Prawdziwość i pewność wiedzy

Z kolei wśród wartości poznawczych, główna uwaga tradycyjnie skupiona jest na wartościach logicznych: prawdziwości oraz fałszywości. Nie docenia się natomiast, jak sądzę, drugiej – obok prawdziwości – znaczącej pozytywnej wartości poznawczej, jaką jest pewność wiedzy – pewność jej prawdziwości. A przecież nauka (we współczesnym europejskim tego słowa znaczeniu) powstała wówczas, kiedy nasi przodkowie, starający się zrozumieć świat zaczęli uzasadniać swoje wyniki poznawcze.

Uczony bowiem, to nie po prostu ten, kto głosi takie czy inne poglądy, lecz „dopiero” ten, kto potrafi je w sposób odpowiedni uzasadnić.

Uzasadnianie natomiast, ma na celu osiąganie obu omawianych naczelnych wartości poznawczych, czyli osiąganie wiedzy prawdziwej i zarazem pewnej.

W tym kontekście warto przypomnieć, że wiedza określana mianem episteme, którą zarówno Platon jak i Arystoteles utożsamiali z wiedzą naukową, miała się odznaczać absolutną prawdziwością i całkowitą (bezwzględną) pewnością.

Takie pomieszanie zdarza się niekiedy nawet wybitnym filozofom. Jednym z nich był Hans Reichenbach, który w swej znakomitej skądinąd monografii Powstanie filozofii naukowej mieszał zagadnienia dotyczące prawdziwości wiedzy z problemami pewności wiedzy.

Czasami zresztą miesza się ze sobą obie omawiane wartości poznawcze. Tymczasem przyjrzenie się tym dwu wartościom – ich podobieństwom i różnicom – może rzucić światło na charakter oraz sposób istnienia innych wartości ludzkich, interesujących aksjologię.

Spór aksjologiczny

Jeden z głównych sporów aksjologicznych dotyczy tego, czy wartości istnieją w sposób obiektywny (przedmiotowy), czy też subiektywny (podmiotowy).

Nie uwzględnia się natomiast możliwości, że wartości mogą istnieć na oba te sposoby. Jedne jako własności, charakterystyki czy jakości przedmiotowe, inne jako właściwości stanów subiektywnych, na przykład przeżyć.

Na taką niejednorodność sposobu istnienia wartości wyraźnie wskazują, właśnie prawdziwość i pewność. [Chodzi tu o klasyczne ujęcie prawdy, wywodzące się od Platona i Arystotelesa]. 

Prawdziwość i pewność wiedzy

 

Prawdziwość stanowi obiektywną (ściślej mówiąc, „w zasadzie”, tzn. w dużej mierze obiektywną) charakterystykę wiedzy, wyznaczoną przez jej stosunek – zwany stosunkiem zgodności lub korespondencji – do poznawanego przedmiotu.

Natomiast pewność – przynajmniej w niektórych jej odmianach i ujęciach – jest subiektywnym przeżyciem, przeżyciem wysokiej wiarygodności uzyskanej wiedzy.

 

Oczywiście, kwestia sposobu istnienia pewności jest dość zaciemniona przez okoliczność, że w analizach procesu sprawdzania wiedzy, wyróżnia się kilka rodzajów pewności. Takich jak:

• pewność logiczna (zwana też prawdopodobieństwem logicznym lub niezawodnością logiczną twierdzeń),
• pewność epistemologiczna (stopień potwierdzenia hipotezy przez doświadczenie, zwany często stopniem konfirmacji lub koroboracji),
• czy też pewność psychologiczna.

Ta ostatnia, stanowi właśnie rodzaj przeżycia, „ustalającego” stopień wiarygodności wiedzy. Jest on rozumiany, jako wiara uczonego w prawdziwość osiągniętych wyników poznawczych, jako (mocniejsze lub słabsze) subiektywne przekonanie o ich prawdziwości.

Co do dwóch pierwszych rodzajów pewności, to są one uwikłane w trudne problemy rachunku prawdopodobieństwa. W świetle analiz przeprowadzonych przez Poppera,

dwa powyższe rodzaje pewności – jeśli je stosować do twierdzeń ściśle ogólnych, czyli twierdzeń o nieograniczonym zasięgu czasoprzestrzennym (w tym do praw i teorii naukowych) –

są ze sobą ujemnie skorelowane w tym sensie,

że im twierdzenie ściśle ogólne (np. prawo) ma wyższe prawdopodobieństwo logiczne (zarówno a priori jak i a posteriori), tym niższy jest stopień jego konfirmacji, tzn. potwierdzenia przez doświadczenie.

Z kolei analizy przeprowadzone w ramach logiki indukcji pokazują, że – przy wszelkich rozsądnych założeniach – prawdopodobieństwo logiczne (ilościowych) praw i teorii naukowych jest zerowe. To prowadzi do wniosku, że każde (ilościowe) prawo naukowe (i każda teoria rozumiana jako logicznie uporządkowany zbiór takich praw) jest fałszywe. A jako takie, prędzej czy później może zostać sfalsyfikowane. W każdym razie:

problem (stopnia) obiektywności pewności logicznej oraz pewności epistemologicznej w istotnej mierze zależy od interpretacji rachunku prawdopodobieństwa. Od tego, czy otrzymuje on wykładnię obiektywną, czy też subiektywną.

Obiektywność i subiektywność wartości

Powracając do kwestii obiektywności i subiektywności rozmaitych wartości badanych przez aksjologię, można przypuścić, że różnią się one od siebie pod tym względem podobnie jak się różnią prawdziwość i pewność (psychologiczna). I to tak dalece, że jedne z nich można uznać (nieco upraszczając) za obiektywne, inne natomiast za subiektywne. Różnica ta nie jest zapewne absolutna. Nie ulega wątpliwości, że wszystkim wartościom przysługuje pewien stopień intersubiektywności, znajdujący wyraz w ich uznawaniu zbiorowym przez rozmaite grupy ludzkie.

Piękno wydaje się wartością dość subiektywną (i pod tym względem podobną do pewności psychologicznej) z uwagi na jego kulturową relatywizację, a nawet uzależnienie od mody. Europejczyka rzadko wzrusza muzyka orientalna. Ponadto, piękno ciała ludzkiego i zwłaszcza twarzy ludzkiej jest wyraźnie zorientowane na wysoką pozytywną waloryzację własnej rasy. I zarazem, waloryzację kształtu ciała płci przeciwnej. Jeszcze bardziej subiektywny charakter posiada niewątpliwie szczęście – wartość wyniesiona na szczyty przez eudajmonizm. Przecież trudno byłoby nazwać szczęśliwym kogoś, kto (subiektywnie) nie czuje się szczęśliwy.

Natomiast, bardziej obiektywny charakter niż wartości estetyczne, mają zapewne wartości etyczne. Świadczy o tym – jak niektórzy sądzą – kształtowanie się na naszych oczach etyki ogólnoludzkiej. Mówi się też o bioetyce, obejmującej wszystkie istoty zdolne do cierpienia. [Chociaż zdaniem innych, z tą ogólnoludzką etyką jest spory problem, jeśli chodzi o jej obiektywizację]. Jednakże wartości etyczne także nie mogą się równać pod względem stopnia intersubiektywności oraz obiektywności z prawdą (rozumianą klasycznie). Z drugiej strony nie wydaje się, by jakiejś wartości można było przypisać istnienie w pełni obiektywne. Także prawda nie jest wartością całkowicie obiektywną. Świadczy o tym – jak się wydaje – relatywizacja pojęcia prawdy w ujęciu semantycznym (stanowiącym formalne ujęcie klasycznego pojęcia prawdy) do modelu oraz do języka (w terminologii Ajdukiewicza, do aparatury pojęciowej), które nie są przecież tworami w pełni obiektywnymi.

W konkluzji narzuca się przekonanie, że byt wartości rozpostarty jest między tym, co obiektywne i co subiektywne. Z tym, że rozmaite wartości sytuują się w różnych miejscach obszaru wyznaczonego przez dychotomię: obiektywne – subiektywne.

Literatura

• Ajdukiewicz K., Obraz świata i aparatura pojęciowa, [w:] Język i poznanie, t. I, PWN, Warszawa 1960
• Dziamski S., (red.), 1981, Aksjologia, estetyka, etyka, PWN, Poznań.
• Popper K. R., 1977, Logika odkrycia naukowego, PWN, Warszawa.
• Reichenbach H., 1960, Powstanie filozofii naukowej, PWN, Warszawa.
• Stróżewski W., 2002, O wielkości. Szkice z filozofii człowieka, Wyd. Znak, Kraków.
• Such J., 1973, Wstęp do metodologii ogólnej nauk, Wyd. Nauk. UAM, Poznań.