Neopozytywizm
Filozofia

Neopozytywizm

Neopozytywizm (znany też jako pozytywizm logiczny lub logiczny empiryzm) jest kierunkiem filozoficznym, który odegrał ważną rolę w dwudziestowiecznej filozofii nauki. Stanowi on kontynuację i rozwinięcie pozytywizmu zapoczątkowanego w XIX stuleciu przez A. Comte’a, a dalej rozwijanego przez J. S. Milla, H. Spencera, R. Avenariusa oraz E. Macha. Powstał on z inicjatywy filozofów i uczonych, którzy brali udział w prowadzonym przez M. Schlicka seminarium na uniwersytecie wiedeńskim.

Nazwali siebie „Kołem Wiedeńskim” (Wiener Kreis), które istniało w latach 1922–1938. Najwybitniejszymi przedstawicielami kierunku byli logik i filozof Rudolf Carnap, fizyk Philipp Frank, socjolog Otto Neurath, filozofowie Hans Hahn, Hans Reichenbach oraz Carl Hempel. Silny wpływ na Koło Wiedeńskie wywarli Bertrand Russell oraz Ludwig Wittgenstein, do których nawiązuje także filozofia analityczna, koncentrująca swoje badania na języku.

Comte i pozytywizm

Inicjator pozytywizmu Auguste Comte, który nazwał swój system „filozofią pozytywną”, wyróżnił trzy etapy rozwoju ducha ludzkiego:

  1. teologiczny
  2. metafizyczny
  3. pozytywny.
  • Pierwszy etap odznaczał się w życiu ludzi dominacją mitów i uczuć
  • Drugi – dominacją myślenia abstrakcyjnego i spekulacji.
  • W trzecim etapie duch ludzki uwolniony od mitologii i metafizyki wkracza w fazę pozytywną, w której dominującą rolę w poznawaniu świata odgrywają nauki szczegółowe („nauki pozytywne”), nastawione na poznawanie faktów oraz powiązań między faktami.

Neopozytywizm o nauce

W poznaniu naukowym neopozytywiści wyróżniali dwie zasadniczo odmienne dziedziny:

  • nauki empiryczne oraz
  • n. formalne (matematyczne).

Nauki empiryczne ustalają fakty i tym samym opierają się na doświadczeniu zmysłowym, to znaczy na obserwacji, pomiarze oraz eksperymencie. Następnie uogólniają indukcyjnie owe fakty, dochodząc w ten sposób do twierdzeń ogólnych, zwanych prawami nauki. Zadaniem praw i teorii naukowych jest zatem niewykraczanie poza fakty w celu ich wyjaśniania, lecz jedynie porządkowanie faktów i, na tej podstawie, przewidywanie nowych zjawisk (faktów przyszłych). Jedynie nauki empiryczne (takie jak fizyka, chemia, biologia, psychologia) są naukami dostarczającymi wiedzy o świecie (wiedzy realnej).

Natomiast nauki formalne (logika i matematyka) są puste wobec świata (tautologiczne). Jako takie nie dostarczają one żadnej wiedzy o świecie, żadnych nowych, odrębnych prawd, lecz jedynie formułują wskazówki (reguły), jak znane prawdy przekształcać, jak z jednych twierdzeń wyprowadzać inne.

Neopoz.
Wejście do Seminarium Matematycznego na Uniwersytecie Wiedeńskim, Boltzmanngasse 5. Miejsce spotkań członków Koła Wiedeńskiego.


Podstawą nauk empirycznych są twierdzenia ściśle empiryczne, 
twierdzenia obserwacyjne, stwierdzające bezpośrednio fakty, zwane przez neopozytywistów „twierdzeniami sprawozdawczymi” lub „protokolarnymi” (Protokollsätze). Pozostałe twierdzenia nauk empirycznych stanowią jedynie uogólnienia twierdzeń protokolarnych, ustalające związki między faktami. Zarówno pierwsze jak i drugie podlegają weryfikacji (veritas łac. prawda), to znaczy można wykazać ich prawdziwość w całym zakresie ich (domniemanej) stosowalności.

W związku z powyższym neopozytywiści (w szczególności R. Carnap) zmuszeni byli wyrzec się weryfikacjonizmu. Natomiast nadal głosili weryfikacyjną teorię znaczenia, zgodnie z którą znaczenie zdania polega na metodzie jego weryfikacji. Jednak szerzej rozumianej: jako metoda empirycznego potwierdzenia zdania przez fakty doświadczalne (a niekoniecznie metoda wykazania jego prawdziwości).

 

Neopozytywizm o metafizyce

Neopozytywizm – jako kontynuacja pozytywizmu – zwalczał wszelką spekulację myślową, głosił hasła oczyszczenia doświadczenia i nauki z metafizyki.

Poddał radykalnej krytyce całą dotychczasową filozofię, uznając ją właśnie za metafizykę, rozumianą jako dziedzina, która nie podejmuje problemów rzeczywistych, lecz problemy pozorne („pseudoproblemy”). Do takich problemów pozornych, pozbawionych wszelkiej wartości poznawczej, zaliczyli neopozytywiści niemal wszystkie zagadnienia formułowane przez teologię i filozofię, wśród nich takie kwestie jak:

Neopozyt.
Hans Reichenbach
  • czy istnieje Bóg?
  • jaka jest natura człowieka?
  • czy świat jest wieczny?
  • jaka jest natura rzeczywistości: materialna, czy duchowa?
  • i wiele innych.

O radykalności neopozytywizmu świadczy zatem fakt, że odrzuca on nie tylko rozstrzygnięcia problemów filozoficznych proponowane przez rozmaite kierunki, lecz odrzuca same problemy, jako pozbawione sensu poznawczego, czyli pseudoproblemy.

Niektórzy neopozytywiści, odmawiając filozofii sensu poznawczego (opisowego), przypisywali jej sens emocjonalny. Filozofia – jak poezja – wyraża jedynie stosunek uczuciowy do człowieka wobec otaczającego świata. Przy takim ujęciu, na przykład pytanie, „czy istnieje Bóg?” wyrasta nie z potrzeb poznawczych człowieka, lecz jedynie z potrzeby emocjonalnej posiadania niezawodnego opiekuna.

Twierdzenia metafizyczne natomiast, nie dają się weryfikować, dlatego do nauki nie należą, są twierdzeniami pozornymi, pozbawionymi sensu poznawczego. Pogląd powyższy zwany weryfikacjonizmem stanowił pierwszą poważną rysę w stanowisku neopozytywizmu. Okazało się bowiem, że nie tylko twierdzenia metafizyczne (tzn. twierdzenia dotychczasowej filozofii) lecz także prawa i teorie naukowe są nieweryfikowalne. A to w konsekwencji prowadziło do wniosku, że także one są „metafizyczne”. W ten sposób radykalizm neopozytywizmu doprowadził do zatarcia granicy między nauką a metafizyką.

Neopozytywizm wobec filozofii

W tym miejscu pojawia się pytanie, czy neopozytywizm tak radykalnie ograniczając możliwości poznawcze człowieka, widzi jeszcze jakieś zadania dla filozofii. A przede wszystkim, czy w ogóle dostrzega jakieś perspektywy przed filozofią, czy też dąży do całkowitej likwidacji filozofii jako takiej.

W odpowiedzi należy stwierdzić, że neopozytywizm odbierając filozofii status wiedzy o świecie, który zastrzega wyłącznie dla nauk empirycznych, sytuuje filozofię całkowicie na poziomie nauk formalnych. Filozofia ma być logiczną analizą nauki, w tym przede wszystkim analizą języka nauki. Ma być zastosowaniem logiki do badań nad nauką.

Nie ma – twierdzi Carnap – żadnej filozofii jako teorii, jako systemu własnych twierdzeń, który by istniał obok twierdzeń naukowych. Uprawiać filozofię znaczy tyle tylko: wyjaśniać pojęcia i twierdzenia za pomocą analizy logicznej.

Przy tym ujęciu filozofia, sama nie będąc nauką (w każdym razie nauką empiryczną, szczegółową), zajmuje się analizą pojęć stosowanych przez wszystkie nauki, zarówno empiryczne jak i formalne. Dlatego według Moritza Schlicka można ją nawet nazywać królową nauk: wszak „nigdzie nie jest napisane, że królowa nauk sama jest nauką”. W każdym razie nie jest nauką empiryczną (realną), gdyż nauka empiryczna szuka prawd, a filozofia jedynie prawdy analizuje.

Analiza języka

 

Jednakże, będąc zastosowaniem logiki do badań nad nauką, filozofia może być uznana za jedną z nauk formalnych, za analizę logiczną nauki, lub logiczną teorię języka (krótko: logikę nauki). Za naukę, której chodzi o sens twierdzeń, nie zaś o ich prawdziwość. Jeśli zatem nauka empiryczna „zaczyna się od faktów i kończy na faktach” (Albert Einstein), to filozofia „zaczyna się i kończy na analizie języka”. Jeśli natomiast pragnie być czymś więcej, to staje się nonsensem.

Stosunek do teorii wartości oraz fizykalizm

Inną – obok odrzucenia dotychczasowej filozofii pod nazwą metafizyki – konsekwencją neopozytywizmu trudną do zaakceptowania, była likwidacja teorii wartości.

Etyka, pa, pa…

Twierdzenia o wartościach, w tym twierdzenia etyczne i estetyczne, są tak samo bezsensowne, jak twierdzenia metafizyczne, gdyż także one nie mogą być wyprowadzone z twierdzeń o faktach. Nie są one ani prawdziwe ani fałszywe, są jedynie dyrektywami czy zaleceniami, jak należy postępować.

W przekonaniu tym utwierdzał neopozytywistów głoszony przez nich program jedności nauki zwany fizykalizmem. Zgodnie z tym programem jedność nauki może być osiągnięta dzięki wprowadzeniu jednego uniwersalnego języka nauki. Powinien on zastąpić niedoskonałe języki naturalne stosowane przez różne nauki. Nauki zresztą – podobnie jak język potoczny używany w życiu codziennym – nie są w stanie odróżnić twierdzeń rzeczywistych od twierdzeń pozornych.

Ma to być język fizykalny, czyli udoskonalony język fizyki. To, co nie da się wyrazić w tym języku, jest pozbawione znaczenia poznawczego.

Prowadziło to do wniosku, że z nauk humanistycznych dają się obronić jedynie psychologia, rozumiana przy tym nie jako nauka o świadomości, lecz jako nauka o zachowaniu indywidualnym człowieka, oraz socjologia, pojmowana jako nauka o zachowaniu zbiorowym ludzi.

W ten sposób wszelkie sądy wartościujące zostały przez neopozytywizm uznane za pozbawione obiektywnego sensu poznawczego. Poza tym, za wyrażające jedynie subiektywne uczucia ludzkie oraz prywatne doznania i opinie. Oznaczało to nie tylko wielkie zubożenie humanistyki, lecz także filozofii: aksjologia (teoria wartości), a wraz z nią etyka i estetyka, są zaliczane do ważnych działów filozofii.

Niekonsekwencje

Na koniec trzeba zaznaczyć, że neopozytywizm w swym radykalnym programie „przebudowy” filozofii z wiedzy realnej o świecie w wiedzę formalną (analizę logiczną języka nauki) sam uwikłał się w pewne twierdzenia metafizyczne. W związku z tym, spotkał się z zarzutem niekonsekwencji. Trwałym natomiast pozytywnym rezultatem oddziaływania neopozytywizmu – zdaniem sporej części filozofów –  jest brak zaufania do stwierdzeń spekulatywnych, oderwanych od życia ludzi oraz niemożliwych do sprawdzenia za pomocą doświadczenia i logiki.

Inna rzecz to, czy spostrzeżenia, refleksje, teorie filozoficzne powinny (muszą) być zawsze i bezwzględnie poddawane naukowemu sprawdzaniu. Czy filozofia powinna być “naukowa”, czy też może pozostać sobą: filozofią.

Literatura
  • Avenarius R., Kritik der reinen Erfahrung, t. 1–2, Fues, Leipzig 1907–1908.
  • Avenarius R., Ludzkie pojecie świata, PIW, Warszawa 1969.
  • Buczyńska H., Koło Wiedeńskie. Początek neopozytywizmu, Wyd. Comer, Toruń 1993.
  • Buczyńska-Garewicz H., Neopozytywizm, s. 471–480, w: Z. Cackowski, J. Kmita, K. Szaniawski, P. Smoczyński (red.), Filozofia a nauka. Zarys encyklopedyczny, Zakł. Narod. im. Ossolińskich, Wrocław 1987.
  • Carnap R., Der logische Aufbau der Welt, Leipzig 1928, https://archive.org/stream/RudolfCarnapDerLogischeAufbauDerWeltPrint/Rudolf_Carnap_Der_logische_Aufbau_der_Welt-Print_djvu.txt
  • Carnap R., Logische Syntax der Sprache, Julius Springer, Wien 1934.
  • R. Carnap, Hahn H., Neurath O., Wissenschaftliche Weltauffassung. Der Wiener Kreis, Artur Wolf Verlag, Wien 1929.
  • Carnap R., Scheinprobleme in der Philosophie, (s. 22–29), Berlin 1928, http://www.blutner.de/philos/Texte/carnap.pdf
  • Carnap R., Filozofia jako analiza języka nauki, PWN, Warszawa 1969.
  • Comte A., Rozprawa o duchu filozofii pozytywnej, PWN, Warszawa 1973.
  • Ingarden R., Z badań nad filozofią współczesną, PWN, Warszawa 1963.
  • Kołakowski L., Filozofia pozytywistyczna, PWN, Warszawa 1966.
  • Mach E., Erkenntnis und Irrtum, Barth, Leipzig 1906.
  • Mill J. S., System logiki indukcyjnej i dedukcyjnej, t. 1–2, PWN, Warszawa 1962.
  • Schlick M., Allgemaine Erkenntnislehre, Julius Springer, Berlin 1918.
  • Skarga B., Comte, Wyd. Wiedza Powszechna, Warszawa 1970.
  • Wittgenstein L., Traktat filozoficzno-logiczny, PWN, Warszawa 1970.

Iva Kalina, 7.08.2017 (15.08.16)

Ilustracje

Hans Reichenbach – źródło: Wikimedia Commons
Miejsce spotkań członków Koła Wiedeńskiego – źródło: Wikimedia Commons

Zob. Wpisy o podobnej tematyce:
Pozytywizm i neopozytywizm w Szkole Lwowsko-Warszawskiej (1)
Szkoła Lwowsko-Warszawska (2)
Neopozytywizm w Szkole Lwowsko-Warszawskiej, to fakt, czy mit? (3)
Pozytywizm, neopozytywizm, materializm wobec ontologii (On3) oraz
Inne wpisy z kategorii: Filozofia

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *