Materializm, idealizm, dualizm
Filozofia,  Ontologia

Materializm, idealizm, dualizm (On8)

Obrazek: Demokryt wśród Abderytów. Demokryt (V/IV w. p.n.e.) uchodzi za twórcę materializmu

Materializm, idealizm, dualizm: stosunek materii do ducha (przyrody do myślenia), to zagadnienie nazywane często podstawowym zagadnieniem filozofii. Wpisuje się ono w spór między materializmem, idealizmem i dualizmem o istnienie materii i ducha oraz o ich wzajemny stosunek.

1. Podstawowe zagadnienie filozofii i jego dwa aspekty (genetyczny i aktualny)

Kolejny ważny podział filozofii wynika z rozstrzygnięcia istotnego zagadnienia filozofii: zagadnienia stosunku materii do ducha (przyrody do myślenia).

Można je sformułować w pytaniu:

Jaki jest stosunek materii do ducha?

Zawiera ono w sobie dwie bardziej szczegółowe kwestie, zwane aspektami podstawowego zagadnienia filozofii.

  • Aspekt pierwszy, zwany genetycznym, brzmi: co jest pierwotne materia czy duch?
  • Aspekt drugi, zwany aktualnym, brzmi: co jest aktualnie podstawowym bytem materia czy duch?

Istnieją trzy podstawowe rozstrzygnięcia tego problemu:

  • Materialistyczne
  • idealistyczne 
  • dualistyczne

2. Materializm i jego odmiany

Materializm (łac. materialis – dotyczący materii) głosi pierwotność i samoistność materii oraz wtórność i niesamoistność ducha. Według materializmu jedynym samoistnym bytem (substancją) jest materia, natomiast zjawiska duchowe (psychiczne) zachodzą na podłożu substancji materialnej.

Za twórcę materializmu uchodzi Demokryt (V/IV w. p.n.e.), według którego wszystko jest zbudowane z materialnych atomów.

W materializmie wyróżniamy dwie główne odmiany:

  • (1) materializm metafizyczny 
  • (2) m. dialektyczny
(1) Materializm metafizyczny ujmuje świat nierozwojowo, niedynamicznie, niehistorycznie.

(W tym kontekście metafizyka jest pojmowana jako koncepcja negująca rozwój świata). Dominował on na wcześniejszych etapach rozwoju materializmu i dzielił się na:

  • materializm mechanistyczny oraz
  • m. wulgarny.

Materializm mechanistyczny ujmował rzeczywistość jednopoziomowo i mechanistycznie, tzn. redukował wszystkie rodzaje materii i ruchu do materii mechanicznej i ruchu mechanicznego. Był to tzw. redukcjonizm mechanistyczny, który nawet człowieka traktował jako skomplikowany układ mechaniczny („człowiek – maszyna”), różniący się na przykład od maszyny czy od kamienia jedynie stopniem złożoności i niczym więcej.

Materializm mechanistyczny dominował w 17 i 18 wieku, kiedy to wydawało się, że mechanika klasyczna stworzona przez Izaaka Newtona jest w stanie wyjaśnić wszystkie zjawiska (także pozafizyczne) zachodzące w świecie. Głównymi jego przedstawicielami byli francuscy materialiści 18 stulecia: Paul Holbach (1723–1789) i Julien Offray de La Mettrie (1709–1751).

Także materializm wulgarny jest pewną odmianą redukcjonizmu. Nie uznaje on zjawisk psychicznych i duchowych (jako odrębnego rodzaju zjawisk), redukując je bądź do zjawisk biologicznych („myśl jest cieczą biologiczną”, którą mózg wydziela tak, jak wątroba wydziela żółć lub żołądek – soki żołądkowe), bądź do zjawisk fizyczno-chemicznych.

Materializm wulgarny – nazwany tak właśnie z uwagi na utożsamienie myśli i świadomości z pewnym rodzajem materii – pojawił się w 19 wieku, kiedy to zrozumiano, że powstanie w fizyce takich teorii, jak elektrodynamika czy termodynamika świadczy o niemożliwości sprowadzenia (redukcji) wszystkich zjawisk fizycznych (nie mówiąc już o zjawiskach biologicznych, psychicznych i społecznych) do zjawisk mechanicznych.

Reprezentantami materializmu wulgarnego byli niemieccy przyrodnicy: Ludwig Büchner (1824–1899) i Karl Vogt (1817–1895).

(2) Materializm dialektyczny ujmuje świat rozwojowo, dynamicznie, historycznie.

Według materializmu dialektycznego świat jest rozwijającą się materią (dialektyka to ogólna teoria rozwoju rzeczywistości). Dzięki rozwojowi materia osiąga coraz to wyższe formy:

  • materia nieożywiona
  • m. ożywiona
  • oraz m. myśląca

Świadomość ludzka („duch”) jest jedynie wytworem wysoko zorganizowanej materii – materii społecznej (myślącej).

W materializmie dialektycznym można wyróżnić:

  • materializm marksistowski, nawiązujący do dialektyki Georga W.F. Hegla
  • materializm naturalistyczny (zwany też naturalizmem, lub fizykalizmem), nawiązujący do teorii ewolucji Karola Darwina (1809–1882).

Twórcami pierwszego byli Karol Marks (1818–1883) i Fryderyk Engels (1820–1895), reprezentantem drugiego jest australijski filozof David Armstrong (1926).

3. Idealizm i jego odmiany

Idealizm (łac. idealis – idealny, grec. idea – kształt, wyobrażenie) głosi pierwotność i samoistność ducha oraz wtórność i niesamoistność pierwiastka materialnego.

Materializm, idealizm, dualizm
Platon (fresk Rafaela Santi)

 

Za twórcę idealizmu uchodzi Platon (V/IV w. p.n.e.), według którego świat rzeczy materialnych jest poprzedzony w swym istnieniu przez świat idealnych bytów, zwanych Ideami. Bóg Platona, wzorując się na doskonałym świecie Idei, stworzył mniej doskonały świat rzeczy.

Idealizm występuje najczęściej w dwóch odmianach, jako:

  • (1) idealizm obiektywny oraz
  • (2) idealizm subiektywny.

 

 

(1) Idealizm obiektywny

zakłada, że pierwotny byt idealny (duch) istnieje obiektywnie, tzn. niezależnie od świadomości ludzkiej, natomiast świat materialny – jeśli istnieje – jest wytworem owego ducha.

Na założeniach idealizmu obiektywnego opiera się także Tomasz z Akwinu, głoszący kreacjonistyczną wizję świata, zgodnie z którą Bóg (byt duchowy) tworzy ex nihilo (z niczego) świat materialny.

W idealizmie obiektywnym można wyróżnić:

  • spirytualizm (łac. spiritus – duch), który głosi, że jedyną substancją świata jest substancja duchowa (np. stanowisko Hegla)
  • idealizm dualistyczny (zwany też dualizmem idealistycznym), zgodnie z którym istnieją wprawdzie dwie substancje, jednakże duch poprzedza istnienie materii i góruje nad materią (np. stanowisko Platona, św. Tomasza).
(2) Idealizm subiektywny

istnienie całej rzeczywistości sprowadza do istnienia umysłu ludzkiego (świadomości) oraz jego wytworów (wrażeń oraz konstrukcji rozumowych).

Według twórcy tego kierunku George Berkeleya (1685 – 1753) świat istnieje zależnie od świadomości podmiotu poznającego: esse est percipere aut percipi – istnieć to postrzegać lub być postrzeganym.

Obiektywnie zatem nie istnieje nic – ani Bóg, ani świat. [Zob. Komentarz]

Idealizm subiektywny występuje także w dwu postaciach, jako:

  • immanentyzm oraz
  • solipsyzm.

Immanentyzm (łac. immanens – tkwiący w czymś, wewnętrzny) głosi, że samodzielnie istnieją wyłącznie umysły ludzkie, świat natomiast jest ich subiektywnym wytworem.

Skrajna wersja idealizmu subiektywnego zwana solipsyzmem (łac. solus ipse – sam jeden, ja sam) głosi, że istnieje tylko i wyłącznie aktualne, konstruujące rzeczywistość „ja”.

Znaczy to, że inni ludzie są także tworem subiektywnym umysłu jednostkowego. Według solipsyzmu ja sam jestem czymś na kształt Boga (tworzę rzeczywistość) oraz świata (poza mną nic nie istnieje).

4. Dualizm i jego odmiany

Dualizm – zgodnie z podanym określeniem we Wpisie: Monizm, dualizm i pluralizmgłosi, że istnieją dwie substancje: 

  • Materializm, idealizm, dualizm
    Arystoteles (fresk Rafaela Santi)

    materialna oraz

  • duchowa (idealna).

Dla Arystotelesa – twórcy dualizmu – każda rzecz zawiera w sobie

  • pierwiastek duchowy – formę oraz
  • pierwiastek materialny – materię.

W dualizmie Arystotelesowskim wyróżnia się:

  • dualizm rzeczy (dualizm materii i formy)
  • dualizm człowieka (dualizm ciała i duszy)
  • oraz dualizm świata (dualizm nieba i ziemi).

U drugiego wybitnego dualisty – Kartezjusza dualizm zostaje zredukowany do dualizmu człowieka, gdyż cały pozostały świat jest natury czysto materialnej. Jednakże Kartezjusz uznaje również istnienie Boga, co oznacza, że zachowany jest także (w pewnym sensie) dualizm nieba i ziemi, jak również dualizm rzeczy (zob. Wpis: Monizm, dualizm i pluralizm). 

Iva Kalina, 30.09.2017

Demokryt wśród Abderytów – źródło: Wikimedia Commons
Platon – źródło: Wikimedia Commons
Arystoteles – źródło: Wikimedia Commons

Zob. też tematy z kategorii: Ontologia (dział filozofii)

4 komentarze

  • Problemy związane z brakiem definiowania tego, o czym się mówi

    Jak należy rozumieć wypowiedź: “stosunek materii do ducha (przyrody do myślenia), to zagadnienie nazywane często podstawowym zagadnieniem filozofii”? Materia nie może być pojęciem fizycznym (natury, przyrodniczym), bo brak jest jednostek materii; pewnie chodzi o ciała (materiał) i ich masę, ale można je w fizyce zastąpić pojęciem energii. Także duch ma mniej do czynienia z myśleniem niż umysł. Rzeczywiste przeciwieństwa to: ciało (fizyka, natura) oraz duch (psychologia), znane jako problem psychofizyczny, a także materia (sprawa jasna, zrozumiała, logiczna skutkująca wiedzą z wartością prawdy Demokryta) oraz ideał (coś niejasnego, niezrozumiałego, mistycznego skutkującego wiarą z warością nie tego bytu Parmenidesa). Materializm Demokryta polega na twierdzeniu, że racjonalnie oraz naprawdę istnieją tylko atomy (materialna rzeczywistość) i próżnia (materialna fikcja), poznawane umysłowo, a nie zmysłowo jak w przypadku bytu i niebytu Parmenidesa. Na rzeczywistość fizyczną (cielesną) składają się z cielesne atomy i cielesna przestrzeń (niebyt, jak to ujął Gorgiasz w pracy: O niebycie, czyli o naturze), Nie można utożsamiać bytu z atomami i niebytu z próżnią jak to zrobił Arystoteles. Kłopoty z ideami mamy od czasu Akademii Platońskiej, a z materią od czasów Liceum Arystotelesa.

    • admin

      Uwagi, zawarte w komentarzu są odległe od zagadnień filozoficznych, które rozważam na moim blogu. Nie sądzę, że są jakieś wyjątkowo trudne. Postarałam się, aby były napisane jasno, przystępnym językiem, tak, iżby każdy mógł je zrozumieć. Jednakże być może niekiedy wymagają większego namysłu.
      Chociaż widać, że interesuje się Pan filozofią, to w Pana wywodzie jest wiele rzeczy pomieszanych (niektóre są poprawne, inne – nie, a jeszcze inne są kwestią interpretacji). Dlatego, proszę wybaczyć, ale nie podejmę dyskusji. Jednak, dziękuję za komentarz. Z pozdrowieniem – Iva Kalina

  • Dominik

    Co do Berkeleya to nie twierdził on, że Bóg nie istnieje, Berkeley był przecież biskupem, więc takie twierdzenie byłoby absurdem 🙂 Świat i wszystkie przedmioty istnieją bo znajdują się w umyśle postrzegającego, jednak jeśli nikt na nie nie patrzy to dlaczego wciąż trwają? Bo cały świat jest postrzegany przez Boga i w jego umyśle się znajduje.
    Tak przynajmniej pisał Russel w “Problemach filozofii”
    Pozdrawiam serdecznie, ciekawy blog 😉

    • Iva Kalina

      Dominiku, dziękuję za zainteresowanie. Wyjaśniam:
      George’a Berkeleya i jego filozofię należy ujmować rozwojowo, historycznie. Jako twórca idealizmu subiektywnego, młody Berkeley (ok. 25 lat, gdy nie był jeszcze kapłanem) sądził, że wszystko co istnieje jest tworem umysłu ludzkiego, zatem obiektywnie nie istnieje nic. To prowadzi do wniosku, że Bóg, gdyby istniał, musiałby być tworem umysłu ludzkiego, nie zaś istnieć obiektywnie. Dalsza droga rozwoju filozofii Berkeleya doprowadziła go jednak do przekonania, że jest to pogląd jawnie sprzeczny z religią, co sprawiło, że przeszedł on na pozycje idealizmu obiektywnego, zgodnie z którym świat jest tworem nie umysłu ludzkiego, lecz umysłu Boskiego, czyli ducha obiektywnego. Pozdrawiam Iva Kalina

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *