Heterodoksja i spory teologiczne
Chrześcijaństwo

Heterodoksja i spory teologiczne(Ch8)

Obrazek: Mnisi świętego Benedykta niszczą wizerunek Apolla, czczonego w Cesarstwie Rzymskim (autor: WikiRigaou)
Heterodoksja
i spory teologiczne pojawiły się w momencie zetknięcia dwóch odmiennych kultur religijnych, chrześcijańskiej i pogańskiej, i to od samego początku procesu chrystianizacji. W czasie formowania się kanonu wiary i budowania struktur organizacyjnych nowego wyznania, namnożyło się wielu katechetów tworzących w odmienny sposób podwaliny dla nowego Kościoła. Sekty chrześcijańskie zwalczały się między sobą, zabiegając o jak największą liczbę wyznawców. Jednocześnie poszerzali swoje wpływy wśród pogan i nieprzychylnych władz. Pierwsze filozoficzne ujęcia poglądów chrześcijańskich, wiązano z nurtami gnozy hellenistycznej.

Gnostycyzm

Gnostycyzm był kierunkiem dość rozległym i niejednorodnym. Występowały duże rozbieżności co do faktu „narodzin i śmierci” Jezusa Chrystusa, w różnych odłamach chrześcijańskich. W dodatku, w ramach tego samego kierunku, różnie o tym fakcie pisano. Kwestię narodzenia Jezusa gnostycy przedstawiają bardzo zawile. Na przykład uznawali narodzenie Chrystusa z Marii, ale jako eona niebieskiego, który nie wszedł w kontakt z materią (Bazylides) lub też nie narodził się, ale zjednoczył z Jezusem podczas Jego chrztu. Niektórzy gnostycy (np. Walentyn) twierdzili, że narodził się z Marii, ale tylko pozornie1zob. J. Keller, Chrześcijaństwo pierwotne, w: (pr. zb.) Zarys dziejów religii, Iskry, Warszawa 1988, s. 600.. To znaczy, że Chrystus przyjął ciało nie rzeczywiste lecz pozorne (doketyzm).

Gnostycyzm odgrywał ważną rolę w kulturze, będąc bardzo popularnym prądem nie tylko religijnym, lecz i filozoficznym, jako narzędzie wyzwalające świat i człowieka od zła. Sam termin znaczy z gr. – „poznanie”, zatem gnostyckie nurty religijne i filozoficzne kładły duży nacisk na wiedzę. Miała ona wyzwolić człowieka i zmniejszyć przepaść oddzielającą go od Boga. Chrystus, jako centralna postać w doktrynie gnostyckiej, nie narodził się i nie cierpiał, ale był to „reprezentant wyższego świata eonów zesłany z wyżyn boskości dla wyzwolenia świata z niewoli materii”2J. Keller, Chrześcijaństwo pierwotne, w: (pr. zb.) Zarys dziejów religii, Iskry, Warszawa 1988, s. 600..

Heterodoksja i spory teologiczne
Krzyż gnostycki

 

 

 

Pod względem pisarskim gnostycy byli bardzo płodni, toteż uważano ich za teologów II wieku i to głównie oni opracowali chrześcijańską tradycję. Większość pism nie zachowała się, niszczona przez opozycję. Gnostycy zwalczani przez apologetów chrześcijańskich, głównie Ireneusza i Tertuliana, nie stworzyli trwałych organizacji wyznaniowych, choć wielki sukces, swego czasu, osiągnęła gmina wyznaniowa Marcjona.

 

Marcjon

Heterodoksja i spory teologiczne
Apostoł Jan i Marcjon z Synopy

Marcjon utrzymywał, że wiele pism zostało sfałszowanych, np. część listów Pawła, także powiązanie Ewangelii ze Starym Testamentem uważał za niewłaściwe. Odrzucił zresztą prawie cały Stary Testament i część Nowego, włączając swoje Antytezy, stworzył własny kanon biblijny. „Chrystus, jego zdaniem, jest objawieniem prawdziwego Boga, ale ani się nie narodził, ani nie cierpiał nawet pozornie”3J. Keller, dz. cyt., s. 599.. Zdaniem Marcjona nie należy łączyć tradycji biblijnej z Jezusem „gdyż Bóg żydowski nie jest Bogiem – Ojcem objawionym w Jezusie”4Tamże..

Z gnostykami był powiązany poprzez podobną etykę, ascezę oraz podobne dualistyczne pojmowanie Boga. Nie podzielał jednak ich metafizycznych i kosmologicznych poglądów, zwłaszcza gnostyckiego pneumatyzmu, co – jak twierdzą badacze – przyczyniło się do mimowolnego zwalczenia rozprzestrzeniającego się gnostycyzmu. Trzeba dodać, że w tym czasie kościół marcjoński był ogromnie popularny, a jego wyznawcy zamieszkiwali niemal wszystkie prowincje Res Romana.

Centrowa ideologia św. Pawła zmuszona była walczyć, z jednej strony, z mesjanizmem judaistycznym, a z drugiej strony, z podwójnym nurtem: gnostyckim i marcjońskim.

Listy «pasterskie» (pseudo – Pawłowe) zostały właśnie napisane dla zahamowania działalności Marcjona i jego zwolenników (choć jest możliwe, że zachowały się fragmenty autentycznych pism Pawłowych)5J. Keller, dz. cyt., s. 601..

Mesjanizm judaistyczny został pokonany z kolei przez Hadriana (w 135 r.), którego armia zniszczyła Jerozolimę i dokonała masakry ludności żydowskiej. Po tej klęsce chrześcijanie na trwałe odłączyli się od judaizmu, cierpienia tego narodu

zostały uznane za karę boską za grzech bogobójstwa. W oczach chrześcijan był to naród «przeklęty przez Boga». Chrześcijaństwo judaistyczne zostało uznane za herezję6Tamże, s. 602.

Montanizm

Inną grupę heterodoksyjną stworzył w połowie II wieku Montanus, który „ogłosił się wysłannikiem Boga i narzędziem Ducha św”7E. Potkowski, Opozycja i herezje, w: (pr. zb.) Zarys dziejów religii, Iskry Warszawa, 1988, s. 603.. Montanizm spopularyzowany został głównie w Azji Mniejszej i niektórych prowincjach europejskich. Przedstawicielem tego nurtu na Zachodzie był m.in. Tertulian. Wędrowni prorocy – uczniowie Montanusa – przepowiadali „bliski koniec świata i nastanie niebieskiego Jeruzalem na ziemi”8Tamże. Zalecali więc posty, ascezę i wstrzemięźliwość płciową. Głosząc bezpośrednie oddziaływanie Ducha św. na wiernych, podważali sens istnienia i znaczenie kapłanów, co zagrażało tworzeniu hierarchicznego porządku w Kościele. Dopiero Konstantyn Wielki zahamował ekspansję montanistów poprzez prześladowania, przetrwały tylko pojedyncze gminy, do ok. V wieku.

Ariusz i Atanazy

Pierwszy, poważny konflikt toczył się za panowania Konstantyna Wielkiego między dwoma teologami aleksandryjskimi: Ariuszem a Atanazym, o to, kim jest Chrystus. Ariusz (280–336) rozpowszechnił wśród chrześcijan odmienną od obowiązującej interpretację, że Chrystus nie jest Bogiem, lecz tylko emanacją Boga–Ojca. Chrystus jest podobny do Ojca, ale nie współistotny, a zatem nie jest Bogiem. Uważał Chrystusa za człowieka, który dzięki swej doskonałości moralnej został podniesiony do boskiej rangi. Domagał się też hierarchizacji Osób Trójcy św., aby uniknąć skojarzeń z politeizmem.

Konflikt był groźny, gdyż Ariusz zyskał wielu zwolenników dla swej koncepcji. Głównie wśród ludów barbarzyńskich, tj. germańskich: Wizygotów, Ostrogotów, Wandalów, Burgundów, Longobardów i innych, zamieszkujących tereny Cesarstwa. Ale również niektórzy następcy Konstantyna opowiadali się za arianizmem. Spór ten objął szerokie kręgi wiernych, a nawet przerodził się w konflikt społeczno-polityczny. Ariusz został potępiony na pierwszym soborze w Nicei, w 325 r. Taką decyzję podjął cesarz Konstantyn w trosce o jedność polityczną i religijną państwa, a Chrystus został uznany za współistotny Bogu–Ojcu. Atanazy i Ojcowie Kapadoccy – określają również pojęcia: „osoba” i „natura”.

Atanazy bronił pojęcia homouzjos (współistoty substancji boskiej) Ojca i Syna, a także wniósł znaczący wkład w rozwój doktryny o Trójcy św. Opowiadał się za jednością osoby Chrystusa i uznawał Marię za Matkę Bożą9F. Lebrun, (red.), Wielkie daty chrześcijaństwa, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo, Wrocław 1997, s. 40.

Sobór Nicejski orzekł, że Maria jest Matką Bożą. A sobory Efeski i Chalcedoński – orzekają, że Chrystus posiadał dwie natury (Boską i ludzką) i jedną osobę (Boską). Sam arianizm natomiast stracił na znaczeniu dopiero po roku 381, czyli po drugim soborze w Konstantynopolu, gdzie został potępiony przez Teodozjusza Wielkiego.

Nestorianie i monofizyci

Drugi poważny spór – między nestorianami a monofizytami – spowodował walki religijne i tym samym osłabił Kościół, ale też znacznie osłabił Cesarstwo. I tu splotły się motywy religijne z politycznymi. Konflikt rozgorzał między zwolennikami Nestoriusza – patriarchy Konstantynopola (428 r.) – opowiadającymi się za dwoma oddzielnymi naturami w Osobie Chrystusa: Boską i ludzką, a przeciwnikami tej koncepcji – na czele z patriarchą aleksandryjskim, Cyrylem. Konsekwencją przekonań nestorianizmu było ograniczenie kultu Marii, jako Bogarodzicy, uznając Marię jedynie za Matkę Jezusa – człowieka.

Stanowisko Cyryla poparł cesarz Teodozjusz II na soborze Efeskim, w 431 r., w efekcie czego Nestoriusz został potępiony, a wyznawcy jego nauki salwowali się ucieczką, m.in. do Persji. Aleksandryjska szkoła Cyryla, choć zwycięska, nadal jednak miała opozycjonistów i to wśród kleru, z patriarchą bizantyjskim Flawianem, a także w osobie papieża rzymskiego – Leona I. Ich nauka utrzymywała istnienie w Osobie Jezusa Chrystusa dwóch nieprzemieszanych natur: natury Boskiej i natury ludzkiej, które wszakże tworzą jedną Osobowość. Stanowisko to dopuszczało kult Marii, jako Matki Boga (było więc odmienne od nestorianizmu). Mimo przewagi monofizyci zwołali nowy sobór w 449 r., w Efezie. Tam surowo rozprawiono się z przeciwnikami, Flawiana zabito, a innych poturbowano.

Ale już w 451 r. na soborze Chalcedońskim z kolei, monofizytyzm został potępiony, a papież Leon I otrzymał poparcie od nowego cesarza Marcjana. Monofizytyzm, w międzyczasie umocniony na niektórych obszarach (m.in. w Aleksandrii, Jerozolimie, Antiochii), nie podporządkował się nowemu kursowi soborowemu polityki, co spowodowało nową falę krwawych walk religijnych. Było to już zapowiedzią rozłamu w Kościele. Na razie był to rozłam tymczasowy, zwany schizmą Akacjusza, patriarchy Konstantynopola (484 r.). Jednak już w 517 r. nowy cesarz – Justyn I, uznał ważność uchwał chalcedońskich i nawiązał stosunki z papiestwem.

Obrazoburstwo

Heterodoksja i spory teologiczne
Miniatura z II wieku: Bizantyjski ikonoklazm

Jeszcze inne zamieszanie w Kościele wiąże się z kwestią wizualnego przedstawiania Boga oraz Jezusa. Niektórzy historycy twierdzą, że spór zainicjowali Arabowie, których religia zakazuje tworzenia wizerunków Boga i świętych, ale tych intuicji nie potwierdzają jednoznacznie. Nie można oczywiście wykluczyć wpływów dość licznych herezjarchów z tej części świata pochodzących.

Zaczęła szerzyć się niechęć do nadmiernie czczonych obrazów Jezusa Chrystusa, Marii i świętych – czyli obrazoburstwo (ikonoklazm). Wywiedziono to z przekonania o bałwochwalczym, pogańskim charakterze tego rodzaju praktyk. Kult obrazów, plastycznych wyobrażeń Boga, praktykowany był w szczególności przez mnichów. Rozpoczęła się ideowa walka cesarza Leona III z mnichami i ich praktykami religijnymi, ale mnisi cieszyli się poparciem papieża.

Syn Leona III – Konstantyn V Kopronim, zwołał synod w Herion w 754 r., na którym przyjęto uchwałę o usunięciu obrazów, wizerunków Boga i świętych. Wobec czego spór przybrał jeszcze ostrzejszą formę. Zwolennicy niszczenia obrazów, nazwani „obrazoburcami”, niszczyli cały wystrój kościołów, a więc często i dzieła sztuki antycznej. Zlikwidowali wiele klasztorów: ziemię zabrano dla żołnierzy, a mnichów częściowo wypędzono, częściowo zmuszono do małżeństwa.

Kontynuacja kultów pogańskich w formie czczenia obrazów wróciła po śmierci Konstantyna, kiedy to regentka Irena, przy poparciu papiestwa, na soborze w Nicei w 787 r., przywróciła dawniejszy porządek. Karol Wielki (w 794 r. we Frankfurcie) odrzucił uchwały nicejskie, w związku z czym na Zachodzie nadal odnoszono się niechętnie do obrazów, jak i w samym Bizancjum, gdzie cesarz Leon V Armeńczyk w 815 r. kontynuował obrazoburstwo. Z czasem obrazoburstwo miało już tylko lokalny charakter, a czczenie obrazów wracało na powrót do łask.

Manicheizm

W III wieku powstał silny dualistyczny system religijno-filozoficzny (wywodzący się z Iranu), założony przez Maniego. Manicheizm skupił się głównie na odwiecznym konflikcie między dobrem a złem. Dualizm ten był szczególnie obecny w staroirańskiej religii. W świecie obecne są dwa pierwiastki, dwie siły, które ścierają się ze sobą. Dobro, czyli światło utożsamiane jest z Bogiem i Jego królestwem a Zło, czyli ciemność, to arena szatana. Podobnym dualizmem charakteryzuje się człowiek, który posiada dwie dusze. Jedna jest związana z Bogiem, jest dobra, a druga jest zła, gdyż jest związana z materią tego świata. Stąd też w każdym człowieku toczy się walka pomiędzy dobrem a złem.

Aby wyzwolić istotę ludzką od zła (materialności), na świecie zjawia się pochodzący od Boga Jezus Chrystus, jako wysłannik trzech pieczęci:

  • 1) ust – asceza, ubóstwo, posty;
  • 2) rąk – nie należy prowadzić wojen, nie należy pracować, nie należy walczyć;
  • 3) łona – celibat, nie należy się rozmnażać.

Te trzy pieczęcie miały służyć doskonaleniu dobrej duszy (dążeniu do światła), przestrzeganiu moralności oraz wyzwalaniu się z materialności. Każdy nowo narodzony bowiem, musiał przyjąć materialne ciało, czyli pierwiastek zła.

Wyzwalaniu ze zła miało służyć także poznanie. Chodziło o poznanie Boga i siebie, kim jesteśmy, dokąd zmierzamy, jaka jest natura świata. Dzięki wiedzy i rozumowi człowiek będzie mógł zerwać z materią świata, czyli oderwać się od złego.

Manes (Mani) podzielił kościół na “słuchaczy” (początkujących) oraz “wybranych”, czyli czystych, którzy już osiągnęli wyższy poziom doskonałości. Co ciekawe, święty Augustyn z Hippony należał w młodości do manichejczyków, a konkretnie – słuchaczy. Po wystąpieniu, podejmuje polemikę z manichejczykami, szczególnie intryguje go problem Dobra i Zła.

Badacze sugerują, że nurt ten inspirował przez wiele następnych wieków ruchy heretyckie, i to w całej Europie. Byli to m.in. paulikianie, bogomiłowie, katarzy czyli albigensi.
Heterodoksja i spory teologiczne
Mapa przedstawia rozprzestrzenianie się manicheizmu. Uwaga: Zaznaczony w środku teren, to nie Imperium perskie za czasów Sasanidów, ale obszar, na którym znajdowały się wpływy manichejskie

*************************************************************************************************************

We wczesnym średniowieczu, walka z Kościołem charakteryzowała się raczej apostazją niż herezją.

Na kształt doktryny chrześcijańskiej wpłynęły rozmaite nurty religijne i filozoficzne, różne postacie – a było ich o wiele więcej, niż tu wymieniłam. Dlatego w następnym wpisie postaram się zamieścić jeszcze kilkanaście ważnych nazwisk z krótką chociażby informacją.

Iva Kalina, 12.03.21

Literatura

  • Altaner B., i Stuiber A., 1990, Patrologia, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa.
  • Austin W. H., 1997, Filozofia religii, Wydawnictwo Aletheia, Kraków.
  • Banaszak M, ks., 1989, Historia Kościoła katolickiego, Akademia Teologii Katolickiej, Warszawa.
  • Eliade M., 1993, Traktat o historii religii, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa.
  • Hegel G. W. F., 1999, Pisma wczesne z filozofii religii, Wydawnictwo Znak, Kraków.
  • Keller J., 1988, Katolicyzm, w: (pr. zb.), Zarys dziejów religii, Iskry, Warszawa.
  • Keller J., 1988, Chrześcijaństwo pierwotne, w: (pr. zb.) Zarys dziejów religii, Iskry, Warszawa.
  • Kościoły, wspólnoty, herezje. Szkice z tradycji chrześcijańskiej, (pr. zb.), 1997, Wydawnictwo „Znak”, Kraków.
  • Kowalski J. W., 1985, Chrześcijaństwo, tom I i II, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa.
  • Lebrun F., 1997, (red.), Wielkie daty chrześcijaństwa, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo, Wrocław.
  • McKenzie J. L., 1975, Kościół Rzymsko-katolicki, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa.
  • Olszewski D., 1999, Dzieje chrześcijaństwa w zarysie, Wydawnictwo „Znak”, Kraków.
  • Potkowski E., 1988, Opozycja i herezje, w: (pr. zb.) Zarys dziejów religii, Iskry, Warszawa.
  • Pierrard P., 1981, Historia Kościoła katolickiego, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa.
  • Ziętara B., 2000, Historia powszechna średniowiecza, Wydawnictwo TRIO, Warszawa.

Ilustracje

Obrazek wyróżniający: Wikimedia Commons
Krzyż gnostycki: Wikimedia Commons
Apostoł Jan i Marcjon z Synopy:  Wikimedia Commons
Bizantyjski ikonoklazm: Wikimedia Commons
Mapa: Wikimedia Commons

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *