Hedonizm: następcy Arystypa (Hegezjasz, Annikeris, Teodor)

Obrazek: Plan Aleksandrii w czasach Ptolemeuszy (rekonstrukcja).
Hedonizm: następcy Arystypa, pierwsi cyrenaicy, czyli bezpośredni uczniowie Arystypa, prezentowali nauki zgodne z założeniami mistrza. W toku ewolucji szkoły cyrenajskiej, późniejsi jej przedstawiciele daleko odeszli od oryginalnej koncepcji hedonizmu.

Szkoła podzieliła się na trzy główne, nie przystające do siebie kierunki.

Hegezjasz

Przedstawicielem pierwszego z nich był Hegezjasz, który odwrócił stosunek do dwóch fundamentalnych kategorii hedonizmu, tj.: przyjemności i bólu.

Zasadą jego etyki (i jego uczniów) było nie dążenie do przyjemności, ale unikanie bólu.

Za cel życia człowieka mądrego uważał unikanie cierpień fizycznych i moralnych. Przewagę mądrości zalecał zaangażować do umiejętnego omijania rzeczy złych. Nie widział zatem możliwości na osiągnięcie szczęścia, które miało się składać z doznawania przyjemności. I dusza i ciało „jest trapione rozlicznymi cierpieniami […], a los często wniwecz obraca nasze nadzieje. Dlatego też szczęście nie może być urzeczywistnione”¹.

Nie wierzył też w przyjaźń bezinteresowną, wdzięczność, ani w dobroczynność, gdyż cnoty te praktykowane są tylko dla własnych korzyści. To zalecane zobojętnienie wobec własnych przeżyć, a także wobec stosunków z innymi, łagodzi nieco wyrozumiałość dla błędów ludzkich. Uważał, że człowiek nie błądzi dobrowolnie, ale tylko wtedy, gdy zmusiło go do tego cierpienie”², nie należy więc błądzących winić, ale raczej pouczać.

Hedonizm: następcy Arystypa — Dusza i ciało są trapione rozlicznymi cierpieniami, dlatego szczęście nie jest możliwe

Jak widać etyka Hegezjasza była wielce pesymistyczna i obojętna w odniesieniu do uroków życia, stawiając je na równi ze śmiercią (co zawarł w maksymie: „pożądane jest i życie i śmierć”), a także w odniesieniu do możliwości poznawczych człowieka. Nauczał, że życie ma wartość jedynie dla głupców, zaś dla mędrców jest (powinno być) ono czymś obojętnym. Tak pasywna filozofia cieszyła się jednak dużym powodzeniem, a wielu słuchaczy wprowadziło w czyn sugestywne słowa nauczyciela – popełniając samobójstwo. Z tego powodu król Ptolemeusz I (władca Egiptu od 323–283) zakazał wykładów Hegezjasza w Aleksandrii, a jego samego nazwano „rzecznikiem śmierci”.

Annikeris

Annikeris i jego zwolennicy byli zgodni z Hegezjaszem, co do natury samej przyjemności. Cenili też inne wartości, takie jak: przyjaźń, szacunek dla rodziców, wdzięczność, patriotyzm – budujące szczęście. Uważali, że „przyjaciół należy kochać nie tylko za to, że są nam użyteczni (…), ale także z samej do nich sympatii, którą rodzi zażyłość i która sprawia, że jesteśmy gotowi ponieść dla nich nawet ofiary”³.

Sama mądrość nie może nas napełnić ufnością ani sprawić, żebyśmy się wznieśli ponad pospolite mniemania ogółu. Musimy w sobie wyrobić ponadto nawyk postępowania w sposób właściwy, ażeby zwalczyć dyspozycję do zła, która w każdym z nas zdążyła się rozwinąć⁴.

Teodor

Inną jeszcze drogę wybrali teodoryci ze swoim mistrzem Teodorem ( zwanym Ateistą). Była to droga pośrednia. Dobrem były mądrość i sprawiedliwość, a ich przeciwieństwa były złem, natomiast przyjemność i przykrość były stanami pośrednimi. Za najwyższe dobro uznawali radość, a zmartwienie za największe zło. Teodor uczył, że „ radość bierze się z mądrości, a zmartwienia z głupoty”⁵.

Nie uznawali – tak jak hegezjanie – przyjaźni, która dla głupców istnieje tylko wówczas, gdy przynosi korzyści. Mądrym, jako istotom samowystarczalnym, po prostu nie jest potrzebna.

♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦

Cyrenaizm nie przetrwał długo w swej oryginalnej postaci. Nic to dziwnego, skoro następcy nie tylko odeszli od podstawowych założeń Arystypa, ale niektóre nawet zanegowali.

Teodor zakwestionował ulotność przyjemności,
Hegezjasz odwrócił stosunek pozytywnej i negatywnej przyjemności,
Annikeris nie pozostał wierny nawet tej podstawowej zasadzie, że przyjemność jest dobrem samym w sobie.

Wierna idei hedonizmu pozostała natomiast córka i uczennica Arystypa – Arete, a później jej syn, też Arystyp, zwany Młodszym lub Metrodydaktem (uczniem swojej matki).

Zasady hedonizmu wracały później w zmienionej postaci, a przez Epikura zostały przerobione na nową koncepcję, w której tylko rdzeń cyrenaizmu pozostał.

Literatura

Copleston F., t. I, Historia filozofii, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1998.
Diogenes Laertios, Żywoty i poglądy słynnych filozofów, PWN, Warszawa 1982.
Krokiewicz A., Etyka Demokryta i hedonizm Arystypa, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1960.
Reale G. 1994, t. I, t. III, Historia filozofii starożytnej, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1999.
Soldenhoff S., Wprowadzenie do etyki, PWN, Warszawa 1972.
Solomon R., Higgins K., Krótka historia filozofii, Prószyński i S–ka, Warszawa 1997.
Tatarkiewicz W., t. II, Historia filozofii, PWN, Warszawa 1968.
Vardy P., Grosch P., Etyka, Zysk i S–ka Wydawnictwo s.c., Poznań 1995.