Eugenika starożytna – preeugenika: Grecja

Obrazek: Mapa starożytnej Grecji (750–480 r. p.n.e.)
Eugenika starożytna, preeugenika: Grecja, to pierwszy wpis poświęcony tematyce związanej z praktykami eliminowania ludzi ułomnych i chorych ze społeczeństwa w celu poprawy jakości rasy ludzkiej, jakie stosowane były w dziejach historii na długo przedtem, zanim Francis Galton po raz pierwszy użył terminu „eugenika”. Z tej racji wcześniejsze działania nakierowane na doskonalenie gatunku ludzkiego wskazane byłoby nazywać preeugeniką, aby odróżnić je od eugeniki właściwej, dojrzałej, Galtonowskiej.

W pracy Inquiries into Human Faculty and Its Development (Badania uzdolnień człowieka i ich rozwoju) w 1883 r.¹, Galton przedstawił zarys nowej dziedziny wiedzy, mającej zajmować się zagadnieniami związanymi z uszlachetnianiem rasy. Napisał, że:

Eugenika jest nauką, która zajmuje się wszelkimi wpływami poprawiającymi wrodzone cechy rasy, łącznie z tymi, które rozwijają je do najwyższego poziomu².

Pojęcie eugeniki (z języka greckiego – eu-genes – znaczy dobrze urodzony, dobrego pochodzenia, rasowy) istniało w czasach starożytnej Grecji, ale nazwa ta nie oznaczała konkretnego programu doskonalenia człowieka mimo troski o zdrowe i silne społeczeństwo. Eugenika zakłada możliwość doskonalenia fizycznego i umysłowego człowieka jako gatunku w drodze ulepszania materiału genetycznego³.

Czasy starożytne

1.

W starożytności generalnie inaczej niż obecnie traktowano wady wrodzone, choroby nieuleczalne i wszelkiego rodzaju kalectwa. Niewskazane było podejmowanie leczenia w takich wypadkach, w których przywrócenie zdrowia było niemożliwe. Lekarzy, którzy podejmą się leczenia tego rodzaju ułomności, miała spotkać kara samego Zeusa.

Eugenika starożytna, Grecja: — Świątynia Zeusa Olimpijskiego w Atenach

Myśliciele tej epoki uważali, że człowiek nieuleczalnie chory nie może być pożyteczny ani dla siebie, ani dla państwa, nie jest w stanie realizować siebie i być szczęśliwym. Zalecano chronić społeczeństwo przed chorobami wrodzonymi, tj. takimi, z którymi niemowlę przychodzi na świat. Ludziom chorym, nierokującym wyzdrowienia, raczej pomagano umrzeć, aby nie przysparzać im cierpień fizycznych i psychicznych, jako że taki człowiek nie mógłby realizować celu swojego życia. Osoby nieuleczalnie chore nie otrzymywały zatem od społeczeństwa szans na przeżycie.

Starożytność próbowała uporać się w taki sposób z ułomnościami ludzkimi nie tylko w celu oczyszczania gatunku. Nie wiedziano też, jak zapewnić opiekę kalekim i chorym dzieciom. Chociaż selekcja naturalna eliminowała większość osób chorych i słabych, to jednak część z nich pozostawała jakiś czas przy życiu. Osoby te były przeważnie dużym obciążeniem dla rodziny czy wspólnoty, często ze względu chociażby na niewystarczającą ilość pożywienia.

Czyniono tak we wszystkich kulturach pierwotnych, co przyczyniało się do polepszania jakości życia pozostałych członków grupy. W dodatku – do wprawdzie nieświadomego – ograniczania chorób dziedzicznych w przyszłych pokoleniach. Chodziło też zapewne o wychowanie silnych osobników, które mogłyby przetrwać w trudnych warunkach życiowych.

2.

Przede wszystkim eliminowano zdeformowane, ułomne noworodki, ponieważ wymagałyby one większej i dłużej trwającej opieki (może przez całe życie, choćby i krótkie), na którą plemiona nie mogły sobie pozwolić z powodów ekonomicznych oraz z uwagi na prowadzony tryb życia (np. plemiona koczownicze).

Rozpowszechnione było przekonanie, że zabijając ułomne potomstwo pomaga się naturze, która i tak prędzej czy później sama by tego dokonała. Zdarzały się także sytuacje uśmiercania niemowląt z innych niż ekonomiczne racji, np. gdy były zrodzone w wyniku kazirodztwa, pochodziły z nieprawego łoża, ale i ze względu na przewidywane pogorszenie sytuacji materialnej rodziny z większą liczbą potomstwa.

Praktyki dzieciobójcze stosowane były na wszystkich kontynentach, u wszystkich ludów pierwotnych, najczęściej z powodów zdrowotnych, ale niekiedy również ze względu na płeć lub z innych przyczyn, m.in. religijnych czy populacyjnych. W Chinach np. zabijano dziewczynki z uwagi na jakąś strategię populacyjną; także Eskimosi (obecnie stosuje się nazwę Inuici) zabijali dziewczynki, aby pozostawić więcej chłopców, którzy mogli polować i zapewnić bezpieczeństwo żywnościowe pozostałym członkom rodziny. Z kolei w Paragwaju zabijano np. niemowlęta płci męskiej. Prof. Michał Musielak (z powołaniem na kilku angielskojęzycznych autorów) przytacza szereg innych krajów w rozmaitych częściach świata, które stosowały praktyki eugenicznego dzieciobójstwa⁴.

W Japonii zdeformowane dzieci były zabijane lub wychowywane zgodnie z życzeniem ojca [tłumaczenie moje, które częściej jest tłumaczone: “dla przyjemności ojca”, np. M. Musielak, s. 20]. Także wśród Prusów starsi i słabi, chorzy i zdeformowani, byli bez wahania skazywani na śmierć⁵.

3.

Nieokiełznane i przypadkowe eliminowanie we wspólnotach pierwotnych osób „niepełnowartościowych”, w cywilizacjach wyżej zorganizowanych próbowano uzasadniać teoretycznie oraz skodyfikować⁶. Nadszedł czas na precyzyjne określenie roli jednostki w społeczeństwie i w państwie, jej obowiązków i praw, na budowanie silnych i niezależnych państw. Dla sprawnego funkcjonowania państwa potrzebni byli zdrowi i silni jego obywatele.

Wysokie cywilizacje antyczne nie wymyśliły jednak i nie zapoczątkowały praktyk – które obecnie zazwyczaj kolidują z normami moralnymi oraz prawem stanowionym – bowiem znacznie bardziej brutalne traktowanie niepełnosprawnych czy to niemowląt, czy osób w starszym wieku, było rozpowszechnione już wśród plemion pierwotnych („prymitywnych dzikusów” – jak nazywano ich członków).

W czasach, gdy wróg ludzki lub zwierzęcy zagrażał z każdej strony, «gdy siła i oszustwo, stanowiły dwie cnoty kardynalne», a życie człowieka było «odludne, biedne, paskudne, brutalne i krótkie», dobór naturalny musiał być bezwzględny i surowy⁷.

Antyczna Grecja

O eu-genes, czyli o (eu)dobrym (genes)urodzeniu, pochodzeniu, w kontekście uzdatniania cech ludzkich, mówiono już w starożytnej Grecji. I to w jej największym (filozoficznym) rozkwicie. W epoce tej wielką rolę odgrywał kult ciała oraz tężyzna fizyczna. Zatem piękne i zdrowe ciało było głównym przedmiotem uwielbienia. Chociaż Grecy doceniali także zalety wewnętrzne, wiedzę i talenty. Ludzie marzyli wówczas o upodobnieniu się do doskonałych bogów, którzy przecież także posiadali ciało, tyle że o wiele doskonalsze.

Powszechnie wierzono, że jest to możliwe. Marzenie to skonkretyzowane zostało w koncepcji zakładającej możliwość doskonalenia ludzi poprzez cały system wspomagania rozwoju cech korzystnych, a hamowania i tępienia cech wpływających niekorzystnie na rozwój gatunku ludzkiego. Filozofowie propagowali doskonalenie człowieka przede wszystkim na dwa sposoby.

Poprzez wychowanie, wykształcenie, odpowiednie ukierunkowanie oraz system ćwiczeń fizyczno-ruchowych mających zapewnić prawidłowy (oczekiwany) rozwój fizyczny i umysłowy. Oczekiwany rozwój fizyczny to: siła fizyczna, odpowiedni wzrost i waga, sprawność fizyczna oraz zdrowie. Cechy potrzebne głównie w walce, na wojnie, w pracy. Spodziewany rozwój umysłowy i duchowy to:
- odpowiednia postawa obywatelska członka wspólnoty (państwa, społeczeństwa),
- odpowiednia moralność oraz
- wiedza, konieczne do pełnienia określonych funkcji w państwie.
Tradycja i przekonania uwarunkowane kulturowo, ugruntowane bardziej zwyczajowo niż prawnie, w zakresie rozrodczości oraz życia lub śmierci dopuszczały
- uśmiercanie ułomnych i “niepełnowartościowych” niemowląt,
- hamowanie prokreacji ludzi upośledzonych umysłowo i fizycznie;
- dozwolona była także aborcja oraz powszechnie stosowana eutanazja.
  Wszystkie te praktyki pozwalały na pozbycie się „mniej doskonałych” członków społeczeństwa, osób niechcianych bądź wyeliminowanie siebie samego w dowolnym momencie życia⁸.

Wysoka kultura grecka

dopuszczała nieograniczoną aborcję oraz eutanazję – w myśl swoistego pojmowania wolności obywatelskiej. Natomiast noworodki z defektami były porzucane poza murami miasta. Tam umierały lub niekiedy zabierane były przez pasterzy. Wszystkie te drastyczne zabiegi w celu polepszenia jakości społeczeństwa nie przynosiły nazbyt rewelacyjnych wyników w odniesieniu do zdrowia obywateli. Tyle tylko, że rodziny pozbywały się problemu wychowywania chorego potomstwa oraz ponoszenia kosztów utrzymania.

Jak twierdzi Allen Roper – zwolennik i propagator eugeniki z początku XX wieku – Grecy po prostu naprawiali błędy natury. Dzieciobójstwo ratowało ich od problemów związanych z dziedzicznością⁹. Heraklit natomiast pisał, że „najpiękniejszym prezentem, jaki można podarować dzieciom, to aby były urodzone ze szlachetnych samców [sires]”¹⁰.

Literatura

Galton F., Inquiries into Human Faculty and its Development, F.R.S. (First issue of this Edition 1883), J.M. Dent & CO., London 1907.
Galton F., Essays in Eugenics, The Eugenics Education Society, London 1909.
Holmes S.J., Human Genetics and its Social Import, McGraw-Hill Book Company, INC., New York–London 1936.
Musielak M., Sterylizacja ludzi ze względów eugenicznych w Stanach Zjednoczonych, Niemczech i w Polsce (1899-1945), Wyd. Poznańskie, Poznań 2008.
Roper A.G., Ancient Eugenics (The Arnold Prize Essayfor 1913), Humphrey Millford, Oxford University Press, B.H. Blackwell, London 1913.
Sugalska I., Eugenika. W poszukiwaniu istoty niemieckiego totalitaryzmu, Bogucki Wydawnictwo Naukowe oraz PWN, Poznań 2015.

Ilustracje

Mapa starożytnej Grecji – źródło: Wikimedia Commons
Świątynia Zeusa Olimpijskiego w Atenach – źródło: Wikimedia Commons

Zob. inne Wpisy “podpięte” czasowo i terytorialnie pod zakres tematyczny “Eugenika starożytna, preeugenika”:
Sparta, Likurg: twórca ustroju i prawodawca
Platon – eugenika starożytna
Arystoteles oraz Starożytny Rzym – w opracowaniu lub kategorię: Eugenika