Apologie oraz pisma antychrześcijańskie

Obrazek: Wielki Dzień gniewu Pańskiego, opisany w Apokalipsie. Obraz Johna Martina z 1853 r. Pierwsze apologie oraz pisma antychrześcijańskie mogły powstać już w II wieku naszej ery. Niektórzy dokumentaliści chrześcijańscy twierdzą, że nawet pod koniec I wieku n.e.

Całokształt koncepcji teologiczno-filozoficznych chrześcijańskich apologetów i Ojców Kościoła, formułowanych i rozwijanych od II do VII w. określa się mianem – patrystyki. W tym czasie powstało mnóstwo dzieł, pism, homilii, traktatów i listów. Część z nich została zakwalifikowana do pism kanonicznych, a znacznie większa część – to pisma apokryficzne. Kanon stanowią te pisma, które zostały uznane oficjalnie, przyjęte przez sobór (w tym wypadku w Trydencie – 1546 r.). Apokryfy (z gr. apokrypto – ukrywam, taję) natomiast, to pisma pozakanoniczne, najczęściej nieznanych autorów. Pisane były w przystępnym języku dla szerokich mas – wyjaśniały zawiłości nowej nauki. Apokryfy obejmują bardzo liczne pisma: ok. 60 ewangelii, listy, dzieje apostolskie i apokalipsy. Pojawiły się już w I w., ale większość – w II wieku.

Spontaniczna doktryna nowej wiary napotykała na sprzeciw i atak ze strony przeciwników chrześcijaństwa. W tej atmosferze rodziły się postawy obronne: powstawały dzieła apologetyczne.

Apologie oraz pisma antychrześcijańskie

Pierwsze pisma antychrześcijańskie

Wraz z umacnianiem i rozprzestrzenianiem się religii chrześcijańskiej pojawiły się pisma przeciwników nowego wyznania, m.in.:

M. Korneliusza Frontona (wychowawcy Marka Aureliusza): Mowa przeciwko chrześcijanom, II w.,
Lukiana z Samosaty: O śmierci Peregrynusa (lub Życie Peregrynusa), napisane ok. 170 r.,
oraz pismo platońskiego filozofa Celsusa – Słowo prawdy, napisane ok. 178 r.
Do walki ideologicznej włączył się także neoplatoński filozof – Porfiriusz, swoim dziełem: Traktat przeciwko chrześcijanom, w którym przedstawia chrześcijaństwo jako zagrożenie.

Pierwsze dzieła apologetyczne

W obronie chrześcijaństwa pisali:

Justyn – połowa II w.
i jego uczeń Tacjan – druga połowa II w.,
św. Klemens Rzymski,
św. Ignacy Antiocheński (List do Smyrneńczyków),
oraz Ireneusz z Lyonu (Adversus haereses).

O Klemensie Rzymskim, Ireneusz z Lyonu mówi, że był pierwszym z Ojców Kościoła, i podobno współpracował ze św. Pawłem. Napisał list do Koryntian – Prima Clementis (w 96 r.), w którym nawołuje do zgody i pojednania w gminie chrześcijańskiej. A św. Ignacy – biskup Antiochii, napisał 7 Listów do gmin w Azji Mniejszej i do Rzymian. Zginął śmiercią męczeńską za wiarę, rzucony na pożarcie dzikim zwierzętom.

W obronie chrześcijan stawali także apologeci:

Kwadratus,
Arystydes,
Apolinary
i Cyprian (O jedności Kościoła i o błędach, 251 r.),
a u schyłku II wieku autor słynnej literatury chrześcijańskiej w jęz. łacińskim – Tertulian z Kartaginy (Apologetyk, Do narodów). Z czasem nawrócił się on na montanizm i odszedł z Kościoła, zakładając własną sektę.

W Imperium nader często podważano samo istnienie Jezusa i Jego męczeńską śmierć, oraz nade wszystko, fakt mesjanizmu Jezusa. Pisano zatem negatywnie także o „sekcie chrześcijańskiej” (jak nazywano pierwszych chrześcijan), którą Jezus stworzył.

Świadectwo Józefa Flawiusza

Ale zachowały się też starożytne dokumenty niechrześcijańskie, świadczące o rzeczywistym istnieniu Jezusa,

u Józefa Flawiusza w dziele Antiquitates;
w Talmudzie – w rabinistycznym komentarzu do Miszny;
u Swetoniusza Tranquillusa, historyka rzymskiego,
w życiorysie cesarza Klaudiusza – Vita Claudii (ok. 120 r.)
oraz u Tacyta – w dziele Annales.

A teraz kilka zdumiewających, lecz bardzo interesujących i potrzebnych dla niniejszych rozważań, zdań o niektórych wymienionych wyżej dziełach i ich autorach.

Otóż, na przykład Józef Flawiusz (urodził się w 37 r. n.e., jako Józef Ben Mattathias) był Żydem i kapłanem i należał do partii faryzeuszów. Swoje dzieło Antiquitates (Starożytności) ukończył ok. 94 r. n.e., a De bello Judaico (O wojnie żydowskiej) napisał przed rokiem 79. Kierował nawet powstaniem przeciwko Rzymowi, z upoważnienia Sanhedrynu. W 69 r. przeszedł na stronę nieprzyjaciela (najpierw został aresztowany, a później uwolniony przez cezara) i przybrał imię Tytusa Flawiusza. Chcąc przypodobać się władzom rzymskim, pisał teksty nieco tendencyjne, stawiające naród żydowski w niekorzystnym świetle. Nie zmienia to faktu, że jego pisma są ważnym źródłem historii tego narodu.

**W dziele Antiquitates znajdują się trzy fragmenty dotyczące: Jezusa, Jana Chrzciciela i Jakuba, brata Jezusa.**

Jak twierdzi Józef Keller (polski religioznawca), dwa ostatnie fragmenty nie budzą zastrzeżeń. Jednakże fragment o Jezusie jest dodany wiele lat później, prawdopodobnie przez jakiegoś kopistę chrześcijańskiego. Przemawia za tym kilka argumentów. Mianowicie, Józef, jako prawowierny Żyd, nie mógł napisać następujących słów:

W owym czasie pojawił się Jezus, człowiek wielkiej mądrości, jeśli w ogóle można go nazwać człowiekiem. Czynił on cuda i nauczał ludzi, którzy chętnie przyjmowali prawdę. Ten pozyskał dla siebie wielu Żydów i Greków. Był on Chrystusem. Gdy najprzedniejsi w państwie wydali Jezusa, a Piłat ukrzyżował, ci, którzy go pierwsi umiłowali, nie wyrzekli się go. Na trzeci dzień ukazał im się znowu żywy, o czym podobnie jak i o tysiącu innych cudów świadczą jego wyznawcy-chrześcijanie od niego wywodzący swą nazwę¹.

Ponadto treść tego wtrętu nie przystaje ani do tematyki dzieła Flawiusza, ani do kompozycji, ani też do słownictwa (chodzi o określenia typowo chrześcijańskie, które ukształtowały się dopiero później). Ale najważniejszym chyba argumentem jest całkowity brak wzmianek o tym fragmencie w apologii wczesnochrześcijańskiej. A byłoby to znakomite świadectwo o Jezusie, skierowane przeciwko atakom na chrześcijaństwo. Cytatu owego nie przytaczają

Justyn (zm. ok. 165 r.),
Klemens Aleksandryjski (zm. w 215 r.),
Tertulian (zm. w 220 r.).
Treści tych nie przytacza nawet Orygenes (zm. w 254 r.), który cytuje fragmenty o Janie Chrzcicielu i Jakubie. A ponadto ma za złe Józefowi Flawiuszowi, że „nie uznaje on mesjańskiego charakteru Jezusa”².

Pierwszym pisarzem chrześcijańskim, który wykorzystuje ten cytat jest Euzebiusz (zm. w 339 r.). Józef Flawiusz, a właściwie Józef ben Mattathias, przez jednych uważany za bohatera, przez innych uznany jest za zdrajcę.

Świadectwa w piśmiennictwie niechrześcijańskim

Poświadczenie o rozprzestrzenianiu się chrześcijaństwa można znaleźć u Tacyta (pisarz niechrześcijański). Lecz i tu badacze mają zastrzeżenia do autentyczności całego fragmentu, który opisuje pożar Rzymu za czasów Nerona. Na przykład, w tym czasie nie było tak licznej grupy chrześcijan, o jakiej mowa, oraz sama nazwa „chrześcijanie”, zaczęła funkcjonować później. Za autentyczne można przyjąć słowa wyrażające wrogość do chrześcijan:

Tacyt mówi o chrześcijanach z pogardą, uważa ich za wrogów państwa, za grupę zabobonną i szkodliwą dla «rodzaju ludzkiego». Trudno przyjąć, aby tego rodzaju sformułowanie dodał do tekstu jakiś chrześcijański kopista³.

Za autentyczne zostało uznane też świadectwo nie-chrześcijanina Pliniusza Młodszego (62–114 r. n.e.), pretora w Bitynii, za czasów Trajana. Świadectwo to mówi o dużej liczbie chrześcijan ze swoimi kapłanami, którzy sprawiają kłopot władzy rzymskiej swym „uporem i zaciętością” oraz składaniem hołdów Chrystusowi i, jak kończy Pliniusz, „jest to jakiś dziwny i doprowadzony do krańcowości zabobon”⁴.

Jest też wzmianka o Jezusie w Talmudzie (całość spisana w V i VI w. n.e., lecz niektóre pisma pochodzą z I w. n.e.).

W zrekonstruowanym przez J. Klausnera fragmencie zwanym «Tannaim Jeszuah» znajduje się relacja o Jezusie jako człowieku niepoważnym, uprawiającym magię i oszukującym lud. Autor tej relacji uważa, że Jezus słusznie został stracony «jako odstępca religijny i uwodziciel ludu»⁵.

Współcześni apologeci chrześcijaństwa (np. ks. Rogowski) powołują się na niechrześcijańskich autorów i ich dzieła, jednak nie mają żadnych wątpliwości (podnoszonych przez niezależnych badaczy), co do treści tam zawartych.

Przekazy o Ewangelii

W I w. i początkach II w. n.e. żaden z pisarzy chrześcijańskich nie wspomina o Ewangeliach. Dopiero w pierwszej połowie II w. n.e. u Papiasza z Hierapolis (podobno ucznia św. Jana), w Wykładzie mów Pańskich, pojawia się wzmianka o Ewangelii. Samo dzieło się jednak nie zachowało, ale piszą o nim i o autorze – Ireneusz i Euzebiusz.

Przy czym, Ireneusz wspomina jedynie o jednym z ustnych podań Papiasza, które mówi o Królestwie Bożym, głoszonym przez Jezusa. Jednakże tekst ów nie pochodzi z żadnej Ewangelii kanonicznej, a prawdopodobnie z apokalipsy Barucha, napisanej przed 70 r.
Euzebiusz natomiast w swej Historii Kościoła (do roku 323), umieścił kilka fragmentów z dzieła Papiasza. Mówią one o ustnym przekazie tradycji oraz uczniu św. Piotra – Marku, który miał spisać to, co św. Piotr pamiętał z Nauki i życia Jezusa. Mateusz natomiast, zebrał wypowiedzi Jezusa po hebrajsku, „a każdy tłumaczył je sobie, jak umiał”⁶.

O dwóch pozostałych Ewangeliach: Łukasza i Jana – nic pewnego nie wiadomo.

Podobnie jest z Apokalipsą Jana. Nie do końca wiadomo kim był Jan, autor Apokalipsy. Opinie biblistów są rozbieżne i zmieniające się na przestrzeni wieków. Czy to był ten sam Jan, który napisał jedną z Ewangelii? Czy też zupełnie ktoś inny? Niektórzy twierdzą, że Jan – Apostoł nie napisał Ewangelii, tylko Apokalipsę. Inni mówią zupełnie coś innego.

Nie wszystkie – zebrane przez Mateusza i przeniesione do Wykładów mów Pańskich Papiasza – „mowy Jezusa”, weszły do Ewangelii kanonicznych. Te, których tam nie umieszczono – nazwano: agrapha, tzn. niespisane. „Mowy Jezusa” zbierane i zapisywane były przez bardzo wielu dokumentalistów. Jednakże nie zachowały się żadne pierwotne zbiory. A odnalezione w Egipcie, w drugiej połowie XIX wieku, papirusy zawierały jedynie kilkadziesiąt linijek tekstu greckiego. Nie pokrywa się on zresztą z treścią żadnej Ewangelii.

Nie wiadomo dokładnie, z jakich źródeł pochodzą oficjalne Ewangelie, gdyż same źródłowe teksty nie zachowały się. W połowie II wieku nie ustalona była jeszcze ich liczba.

A Justyn nie wspomina o jakiejkolwiek ewangelii z imienia, lecz o „pamiętnikach apostołów”, które chętnie były czytane przez grupy chrześcijan.

Pierwszym pisarzem, który wymienia po imieniu autorów wszystkich czterech Ewangelii, jest Ireneusz z Lyonu, piszący około 180 roku⁷.

Zdaniem Kellera, Ewangelia według Mateusza, która uchodzi za pierwszą, jest pochodną Ewangelii św. Marka (ucznia św. Piotra). To znaczy czerpie z niej zarówno treść merytoryczną, jak i styl. Niemożliwe jest też, aby jej autor (jeśli to był Mateusz?) był obecny w opisywanych przez siebie zdarzeniach.

Jego wypowiedzi są bez życia, brak im autentyzmu, naturalności i oryginalności. Materiał dydaktyczny, tak zresztą jak w innych pismach Nowego Testamentu, przeważa nad historycznym⁸.

Wypływa z tego wniosek:

czterej autorzy (czy redaktorzy) Ewangelii – nie są znani.

Wczesne pisma chrześcijańskie mówią, że Mateusz i Jan byli uczniami Jezusa. Marek był uczniem Piotra, a Łukasz towarzyszem Pawła, ale kto napisał lub zredagował Ewangelie – nie wiadomo. Wiadomo natomiast, że są one zbiorem opowieści, różnych wątków przekazywanych ustnie w gminach wyznaniowych, następnie zebranych w całość jako Ewangelie. Toteż nie brak w ich treści przypadkowych powiązań. Mogą zawierać wiele autentycznych treści, lecz trudno je oddzielić od legend. Z pewnością przedstawiają wiarę pierwszych rozproszonych wspólnot chrześcijańskich.

Papirus z fragmentem tekstu Ewangelii św. Jana (z II stulecia)

Pisma kanoniczne – Ewangelie, są raczej spójne, lecz różnią się od informacji zawartych w Listach św. Pawła. Listy mają także inny charakter. Nie mówią naturalnie o życiu Jezusa, ponieważ św. Paweł Jezusa z Nazaretu nie znał, i jak sam nadmienia, nigdy Jezusa „na własne oczy nie widział”. U św. Pawła Jezus nie jest już konkretną postacią, a jest wyłącznie Chrystusem – Bogiem.

Zdaniem Józefa Kellera nie wszystkie Listy są przez św. Pawła napisane lub podyktowane. Badacze przypisują Pawłowi tylko 7 Listów: 1 Tes, 1-2 Kor, Ga, Flp, Flm, Rz. Następne pochodzą od jego uczniów – bezpośrednich i dalszych. 1 List św. Piotra, prawdopodobnie pochodzi z kręgu uczniów Pawłowych.

Natomiast List św. Jakuba – prawdopodobnie napisany został za panowania Hadriana, gdyż jest odzwierciedleniem stosunków w gminach na początku II wieku. List ten jest opozycyjny do nauczania św. Pawła. Paweł raczej obwiniał Żydów za śmierć Jezusa, a uwalniał od odpowiedzialności Rzymian. Natomiast u Jakuba, można spotkać apologię judaizmu, którego chrześcijaństwo jest rozwinięciem i kontynuacją. W tym czasie religia chrześcijańska odcinała się od judaistycznej, lecz jednocześnie była w niej mocno osadzona. Widać też wyraźnie u jednych autorów obwinianie Żydów, a u innych próby zespolenia tych dwóch ideologii. Do judaizmu najbardziej nawiązuje (i jest jego obrońcą) Apokalipsa oraz pozakanoniczne pismo Nauka dwunastu apostołów – tzw. Didache.

Świadectwa Orygenesa w obronie chrześcijaństwa

Apologie oraz pisma antychrześcijańskie — Orygenes. (Średniowieczna ilustracja przedstawia Orygenesa przed kastracją)

Na koniec wspomnieć należy o dwóch wielkich znawcach teologii i filozofii. Pierwszy z nich to Orygenes (ok. 185–254 r.), z jednej strony tragiczna postać, z drugiej – wybitny uczony. Po męczeńskiej śmierci ojca (za wiarę), utrzymuje matkę i sześcioro rodzeństwa, zarabiając jako nauczyciel gramatyki. Jako młody mężczyzna, dokonuje samokastracji, przejęty dosłownym rozumieniem fragmentu z Ewangelii według św. Mateusza [19,11–12]:

Nie wszyscy pojmują tę naukę, jeno ci, którym jest dane. Albowiem są trzebieńcy, którzy takimi się z żywota matki narodzili, i są trzebieńcy, których takimi ludzie uczynili, i są trzebieńcy, którzy się sami na to skazali dla Królestwa Niebieskiego. Kto może pojąć, niechaj pojmuje.

Orygenes

jako pierwszy proponuje zastosowanie krytyki filologicznej w badaniach Biblii – metoda ta, (…) polega na zestawieniu obok siebie różnych wersji świętych tekstów. Chodzi tu o tzw. Heksaplę, czyli sześciokolumnowe ułożenie tekstu Starego Testamentu, obejmującego wersję hebrajską, jej transliterację grecką oraz cztery przekłady greckie: Akwili, Symmacha, Septuaginty (dzieło 70 tłumaczy) i Teodocjana⁹.

Działalność (m.in. założenie i prowadzenie szkoły) i twórczość Orygenesa nie spotkała się z życzliwym przyjęciem Kościoła, mimo obrony chrześcijaństwa (Przeciw Celsusowi – 248 r.) i mimo wielu sukcesów egzegetycznych (O początkach – 225 r.). Został uznany za heretyka, a po śmierci – potępiony. Do wiary podchodził w racjonalny sposób. Jest też mistykiem i ascetą, przykładem dla wielu późniejszych naśladowców.

Dzieła Augustyna z Hippony

Na przełomie IV i V wieku powstają wielkie dzieła patrystyczne Augustyna z Hippony. Wyznania, Homilie na Ewangelie św. Jana, O trójcy Świętej, O państwie Bożym: przeciw poganom ksiąg XII. Św. Augustyn (354–430) najpierw należy do manichejczyków. Nawraca się w 386 r., a w rok później zostaje ochrzczony. Zakłada klasztor w Hipponie, a w roku 396 jest już biskupem. Łączy obowiązki duszpasterskie z prowadzeniem badań teologicznych i pisaniem.

Wypowiada się w szeregu kwestiach teologicznych i, jako pierwszy, buduje trwałe podwaliny dla teologii i funkcjonowania Kościoła na wiele wieków.

Święty Augustyn przedstawia m.in. ciekawą definicję grzechu pierworodnego:

grzech Adama przekazywany był z pokolenia na pokolenie, przez co Szatan miał swoiste «prawo» do rodzaju ludzkiego, lecz utracił je za sprawą krzyża Chrystusowego¹⁰.

[Do Augustyna, mam zamiar powrócić, choćby w sprawie predestynacji, czy usprawiedliwiania wojny religijnej].

Podsumowanie

W wiekach II – VII, doktryna chrześcijańska dopiero się kształtowała, a wypowiedzi w kwestii kanonu wiary były rozliczne i często bardzo kontrowersyjne. Polemiści prowadzili ze sobą zajadłe spory, powołując się na uczone źródła (na Ewangelie, Stary Testament, Listy świętych i apostołów). Znacznie rzadziej i mniej autorytatywnie wypowiadali się w tamtych czasach zwierzchnicy Kościoła. Prawdopodobnie z racji znacznie mniejszego (niż obecnie) ich prestiżu, również z niewystarczającej znajomości merytorycznej kwestii spornych. Ich skąpe wypowiedzi podyktowane były również brakiem jednolitego frontu poglądów w Kościele na konkretne rozbieżności teologiczne.

Konkludując, badacze uważają, że autorzy Ewangelii nie są znani, zatem nie są to ci, którzy uchodzą za autorów. Również nie powstały w tym czasie, jaki jest podawany. Co do treści, istnieje sporo rozbieżnych interpretacji na temat autentyczności i spójności.

Ale co ważne, trzeba podkreślić, że wątpliwości te i inne – w moim przekonaniu – nic nie znaczą, jeśli chodzi o uznawanie samego istnienia Jezusa z Nazaretu i Jego Zbawiennej misji.

Literatura

Altaner B., i Stuiber A., Patrologia, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1990.
Austin W. H., Filozofia religii, Wydawnictwo Aletheia, Kraków 1997.
Banaszak M, ks., Historia Kościoła katolickiego, Akademia Teologii Katolickiej, Warszawa 1989.
Biblia Tysiąclecia, (red. nauk. Ks. K. Dynarski) Wyd. III, Wydawnictwo Pallotinum, Poznań – Warszawa 1982.
Dąbrowski E., ks., Co to jest Nowy Testament, w: Pismo św., Ksiegarnia św. Wojciecha, Poznań –Warszawa – Lublin 1967.
Eliade M.,Traktat o historii religii, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1993.
Hegel G. W. F., Pisma wczesne z filozofii religii, Wydawnictwo Znak, Kraków 1999.
Kasper W., Jezus Chrystus, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1983.
Keller J., Katolicyzm, w: (pr. zb.), Zarys dziejów religii, Iskry, Warszawa 1988.
Keller J., Chrześcijaństwo pierwotne, w: (pr. zb.) Zarys dziejów religii, Iskry, Warszawa 1988.
Kowalski J. W., Chrześcijaństwo, tom I i II, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1985.
Kulisz J., SJ, W kręgu zagadnień i problemów teologii fundamentalnej, Papieski Wydział Teologiczny, Warszawa 1994.
Lebrun F., (red.), Wielkie daty chrześcijaństwa, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo, Wrocław 1997.
McKenzie J. L., Kościół Rzymsko-katolicki, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1975.
Olszewski D., Dzieje chrześcijaństwa w zarysie, Wydawnictwo „Znak”, Kraków 1999.
Pierrard P., Historia Kościoła katolickiego, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1981.
Rogowski R. E., Wicher i myśl, Księgarnia św. Jacka, Katowice 1999.