Alfred Rosenberg. Jeden z głównych ideologów nazizmu (RzN9)

Obrazek: 1 września 1939 r. Niemcy wkraczają do Polski. (Jest to zdjęcie propagandowe, a w rzeczywistości zostało wykonane na przejściu granicznym w Gdyni Orłowie 14.09.1939).
W kształtowaniu poglądów Hitlera (ale także i całej elity nazistowskiej), zwłaszcza o rasach i kulturze, począwszy od Stowarzyszenia Thule znaczącą rolę odgrywał Alfred Rosenberg, a w budowaniu ideologii narodowosocjalistycznej – jeszcze większą. Przejął po Dietrichu Eckarcie redagowanie pisma „Völkischer Beobachter”. Rosenberg był prawdziwym „wychowankiem ideologicznym” Eckarta. Po powrocie z Rosji w 1918 r. zjawił się w wydawnictwie Eckarta i razem redagowali pisemko „Auf Gut Deutsch”, później „Völki­scher Beobachter”. To ostatnie, czytali nie tylko członkowie partii, którzy mieli obowiązek prenumeraty. Wkrótce stało się źródłem informacji o ruchu narodowosocja­listycznym dla całego społeczeństwa i zagranicy.

Mit XX wieku

Alfred Rosenberg wydał w 1929 r. słynne dzieło Mit XX wieku, które pod względem popularności zajmowało drugie miejsce po Mein Kampf. Napisane było w sposób zawiły i niezrozumiały dla ogromnej większości prostych ludzi z NS­DAP i także dla samego Hitlera. Pisał tam, że historia i jej zadania na przyszłość nie oznaczają już więcej walk klasowych oraz wojen religijnych pomiędzy Kościołami. Ich miejsce na arenie światowej zajmie konflikt (walka) krwi przeciwko krwi, rasy przeciw rasie i walka narodu z narodem. A to oznacza zmagania i walkę pomiędzy wartościami duchowymi. Rasowa wizja historii jest wiedzą, która już wkrótce będzie oczywista i powszechnie zrozumiała. Dlatego należy być gotowym do służenia ludziom, którzy pokierują, może już w nieodległej przyszłości, przebudową świata, którzy zbudują nowy świat.

Był przekonany (i przekonywał), że nauka, kultura, sztuka i historia świata są zdeterminowane przez rasy. W 1929 r. założył Kampfbund – Związek Walki o Niemiecką Kulturę. Przedstawiając wizję dziejów ludzkości, stwierdził, że ich kresem, tj. końcem historii, jest rewolucja narodowosocjalistyczna. Zapowiadał, że nadchodzi czas na ostateczną rozgrywkę (bitwę) pomiędzy ludami aryjskimi i semickimi, która toczy się od zarania dziejów. Poszukiwał – podobnie jak inni naziści, w tym Himmler – korzeni rasy nordyckiej w starogermańskich ludach (w Indiach, Persji, Grecji i Rzymie). Ich moc cywilizacyjna i kulturotwórcza – jego zdaniem – uprawnia do przewodzenia współczesnemu światu¹Zob. A. Rosenberg, Der Mythus…, 1934, dz. cyt., s. 22 i n..

Dla Rosenberga wartość rasy nie przejawiała się wyłącznie w biologii, lecz jej ważnym elementem były zalety ducha.

Uwaga 1 Pozostaje dla mnie pewną zagadką, w jaki sposób naziści łączyli ideologię „du­cha” Rosenberga z ideologią biologistyczną (materialistyczną) higienistów rasowych. Nie jest ta­jemnicą, że Rosenberg był krytycznie nastawiony do darwinizmu, materializmu i pozytywizmu, podczas gdy eugenicy i antropolodzy – ideolodzy nazistowskiej polityki zagłady – stosowali darwi­nowskie i materialistyczne kategorie. Być może stąd m.in. wypływała niechęć sporej części „archi­tektów” nazistowskiej polityki do Rosenberga.

Każda rasa jest ucieleśnieniem indywidualnego „ducha rasowego” i jego zewnętrznym przejawem. Aktualny poziom cywilizacji, kultury, nauki, sztuki jest odzwierciedleniem „ducha rasy”. Jemu wszystkie jednostki (elementy składowe społeczeństwa) powinny się podporządkować i zaufać, składając „w ofierze” swój los. Geniusz wybitnych jednostek danej rasy nie jest raczej ich „zasługą”, lecz w większym stopniu przejawia się w nich „duch rasy”, którego są nosicielami. Duch rasowy znajduje wyraz w woli narodu, która nie podlega żadnym normom moralnym. Jeśli jest jakaś silna wola narodu, jeśli naród czegoś chce, to może i powinien to osiągać. Wola narodu nie podlega ocenie jakiejś wyższej instancji moralnej bądź prawnej w procesie stanowienia nowego ładu, w budowaniu nowej organizacji świata²Tamże, s. 116–119.. [Zob.: Uwaga 1].

Ale wartości rasy, które są siłą napędową nowego świata, nie są jeszcze dostatecznie uświadamiane. Z aforyzmu Lagarde’a, „rasy są myślami Boga”, wyprowadził coś, co nazwał „religią krwi”³A. Rosenberg, Der Mythus…, dz. cyt., s. 258.. Do zagadnienia tego wrócił też w: Grossdeut­schland: Traum und Tragödie (wyd. Münich 1970) – były to pisma, które Rosenberg pisał w więzieniu po 1945 r.

Człowiek nowego typu

Każda rasa stworzyła swoją własną religię i miała swoją własną duszę rasową. Dusza oznacza rasę widzianą od wewnątrz. I odwrotnie, rasa jest zewnętrzną formą duszy⁴A. Rosenberg, Der Mythus…, dz. cyt., s. 116..

Przebudzona dusza rasowa osiągnie szczyty i te nowe wartości zaszczepi organom państwowym, sztuce i religii. I to jest zadaniem naszego wieku, aby z nowego mitu życia wytworzyć nowy typ niemieckiego człowieka. Jednakże ten nowy typ ma być zakorzeniony w sta­rogermańskim rdzeniu idei i wartości kulturowych, czyli ma to być nowy – stary typ (przez powrót do korzeni)⁵Tamże, s. 119.. To jest droga, po której nazizm musi kroczyć.

Według Rosenberga było rzeczą niezbędną, by wpoić młodym Niemcom ideę czystości rasowej oraz konieczność jej utrzymania.

Dzisiaj cała rasa zaczyna zdawać sobie sprawę, że wartości są tylko wtedy tworzone i utrzymywane, gdy prawo krwi wyznacza myśli i działania ludzi w sposób świadomy lub nieświadomy, żywiołowy, intuicyjny⁶Tamże, s. 22..

Pierwszym obowiązkiem państwa jest upowszechnianie tego poglądu.

Siła, duchowość i rasowe podejście musi iść w parze z nowym typem [człowieka], który ma być stworzony. Wykonanie tego jest pierwszym i ostatnim zadaniem lidera przyszłych Niemiec⁷A. Rosenberg, Der Mythus…, dz. cyt., s. 513..

“Mit krwi” i “czystość rasy”

Dla hitlerowców, w tym dla Rosenberga, podstawowym składnikiem ideologii nazistowskiej był „mit krwi”, nazywany także „mitem rasy” lub „mitem krwi i ziemi”.

Według tego mitu przywrócenie oraz utrzymanie „czystości rasowej” rasy wyższej (nordyckiej, germańskiej, aryjskiej) jest najważniejszym zadaniem, przed którym stoją Niemcy. Natomiast utrata “czystości” jest największym zagrożeniem, gdyż jest równoznaczna z zanikiem tej rasy jako jedynej zdolnej do samodzielnego tworzenia kultury oraz cywilizacji. Według „mitu krwi” zbawienie rasy wyższej polega na jej oczyszczeniu. Owo oczyszczenie z kolei polega na eliminacji tych ras niższych, które do zanieczyszczenia doprowadziły. W ten sposób „mit krwi” prowadzi do ludobójstwa, a przynajmniej stanowi jego zapowiedź. W szczególności zapowiedź unicestwienia Żyda przez Aryjczyka.

Niektórzy czołowi naziści lekceważyli Rosenberga ze względu na jego bałtyc­kie korzenie, ale Hitler był pod wrażeniem jego intelektualnych teorii, dotyczą­cych rozumienia rasy. I tak Rosenberg wkrótce stał się głównym ideologiem partii nazistowskiej, a wspomniana jego praca Der Mythus des 20. Jahrhunderts wywarła wielki wpływ na kształtowanie światopoglądu nacjonalistów. Wkrótce stała się nazistowskim bestsellerem, zbliżając się popularnością do Mein Kampf Hitlera.

Niektórzy autorzy sugerują, że Hitler nie cenił należycie dzieła Rosenberga. Przeczytał zaledwie kilkanaście stron i stwierdził, że jest chaotyczne i zbyt trudne. Jednak żywił uznanie dla Rosenberga za wiedzę, której sam nie posiadał (zwłaszcza w dziedzinie architektury), za pomysły, za tworzenie teoretycz­nych podstaw ruchu. Jednak z opasłego dzieła Mit XX wieku niewiele rozumiał, podobnie jak i ci, którzy podśmiewali się z Rosenberga. Ale bardziej wykształce­ni, którzy włączali się w opracowywanie doktryny partii, propagandy, redagowali gazetki i broszury partyjne, ci nie lekceważyli Rosenberga, mogli go najwyżej nie lubić. I rzeczywiście pomiędzy wysokimi funkcjonariuszami partii i później władz politycznych widać było wyraźne podziały, sojusze, sympatie i antypatie, nawet wrogość.

Uwaga 2 Projekty niemieckiego poszerzania przestrzeni znane jako Grenzkolonisation oraz Lebensraum nie były nowe. Pojawiły się już w drugiej połowie XIX w., zwłaszcza nabrały tempa po zjednoczeniu Niemiec, gdy Niemcy odzyskały mocarstwowego ducha. Ta druga koncepcja (Lebensraum) miała rzecznika zwłaszcza w osobie P. de Lagarda. Zachęcał on do odejścia od kosztownych i ryzykow­nych poszukiwań zamorskich kolonii, na rzecz koncepcji Lebensraum (rozwiniętej z planów kolo­nizowania przygranicznego – Grenzkolonisation). Chodziło o zajęcie terenów na południe do Adriatyku oraz na wschód, aż po rzekę Bug. Koncepcję Lebensraum (w tym Grenzkolonisation oraz Drang nach Osten) popierało liczne grono polityków, generałów, a nawet uczonych. Między innymi pisarz Gustav Freytag, poseł Carl F.W. Jordan, kanclerz Bernhard von Bülow, etnograf Friedrich Ratzel, kanclerz Otto von Bi­smarck)8zob. Najnowsza historia Polski, http://www.historiasztuki.com.pl/strony/101-01-03-POL­SKA-Ribbentrop-Beck.html..

Mit Hitlera jako wodza narodu opracował i wprowadził prawdopodobnie Eckart (lub ktoś z jego najbliższego otoczenia), ale doskonale ugruntował i upowszechniał go Rosenberg wraz z Goebbelsem. Podobnie było z wyrażeniem „światopogląd”, którym Hitler chętnie się posługiwał i wiele miejsca temu poświęcił w Mein Kampf. Rozumienie tego pojęcia i przemyślną strategię z tym związaną opracowali „ojcowie założyciele” partii i ruchu. Hitler raczej tylko mechanicznie się nim posługiwał. Faktem jest, że ani Hitler, ani nawet Rosenberg nie wymyślili też określenia, które zrobiło zawrotną karierę – Lebensraum (przestrzeń życiowa należna – jak przekonywali – wielkiemu nie tylko liczebnie narodowi); oni jedynie je ugruntowali, upowszechnili. [Zob. Uwaga 2].

W 1933 r. A. Rosenberg został szefem Departamentu Zagranicznego NSDAP.

Od momentu przejęcia władzy przez nazistów jego pozycja w partii sukcesywnie słabła.

Niektórzy autorzy twierdzą, że Rosenberga ceniono za jego idee, ideologię, ale uważano za człowieka słabego i o małych ambicjach. Dlatego powierzono mu kierownictwo partii, gdy Hitlera osadzono w więzieniu. Było bowiem pewne, że nie przejmie on steru partii i nie zagrozi temu, który został namaszczony na Führera. Po zdobyciu władzy przez NSDAP, Rosenberg został wycofany z pozycji duchowego, ideologicznego i filozoficznego przywódcy organizacji na­zistowskich, jaką do tej pory zajmował. Należy przypuszczać, że zarówno Hitler, jak i pozostali liderzy ruchu wiedzieli, że Rosenberg nie jest człowiekiem czynu, tylko „pióra”. Nie nadawał się zatem na przywódcę, spełniał natomiast bardzo dobrze rolę ideologa-teoretyka.

Jak Alfred Rosenberg postrzegał Żydów

Uwaga 3 Świadczą o tym chociażby dwie jego pozycje: Die Spur des Juden im Wandel der Zeiten9Zentralverlag der NSDAP, Franz Eher Nachf., München 1943. oraz Die Judenfrage als Weltproblem10Franz Eher Nachf., München 1941.. Jednakże, jak wypowiada się sarkastycznie Hannah Arendt, to Adolf Eichmann „był jedynym funkcjonariuszem niemieckim uchodzącym za «eksperta» w sprawach żydowskich”11Eichmann w Jerozolimie. Rzecz o banalności zła, Społ. Inst. Wydawn., chociaż wielu innych także uważało się za „znawców kwestii żydowskiej”. Oczywiście, jak się okazuje, zarówno jedni, jak i drudzy byli w stanie przyczynić się do rozniecania lub pogłębiania nienawiści wobec tego narodu.

Alfred Rosenberg wiele miejsca w swej twórczości pisarskiej poświęcił sprawie żydowskiej, przestudiowawszy chyba całe dzieje tego narodu [Uwaga 3]. Wykształcił się w Rosji i spędził tam wiele lat. Dlatego uważał, że zna również tamtejsze stosunki i posiada wiedzę na temat rewolucji. Oznajmił on, że bolszewizm był przede wszystkim żydowskim przedsięwzięciem, zorganizowanym dzięki energii i demagogicznej bezwzględności Trockiego i Zinowiewa (obaj byli Żydami i prawie wszyscy w ówczesnym Politbiurze partii bolszewickiej, jak twierdzi Rosenberg). Dalej odnotował, że gdy wyjechał z Petersburga na Krym w latach 1917/1918, nie mógł nie zauważyć,

że wszędzie tam, gdzie występowały uniwersytety, zgromadzenia uliczne, demonstracje, Bolszewickie Rady Robotnicze, na 100 bolszewików 90 było Żydami¹²A. Rosenberg, Die Spur des Juden im Wandel der Zeiten, Zentralverlag der NSDAP., Franz Eher Nachf., München 1943, s. 114..

Zaobserwował ponadto, że – jak napisał – Żydzi przebywali z gazetą bolszewicką „Prawda” pod pachą nawet w szpitalach wojskowych. Napływało tam wiele wiadomości z frontu, więc tam prowadzili akcje dezinformacyjne. Tym samym starał się uświadomić społeczność niemiecką, kto stoi za rewolucją bolszewicką w Rosji oraz jakie zagrożenie dla Niemiec stamtąd płynie.

W 1939 r. Rosenberg założył Instytut Badania Kwestii Żydowskiej. Otwarcie głosił, że każdy Żyd będzie musiał opuścić Wielkie Niemcy – wówczas „kwestię żydowską” będzie można uznać za rozwiązaną. Potępiał chrześcijaństwo za to, że nie kontroluje, nie udaremnia przejmowania przez Żydów władzy nad światem.

***********************************************************************************************************************************************************************

Rosenberg był sądzony w procesie norymberskim razem z największymi zbrodniarzami.

Najcięższym zarzutem skierowanym przeciwko Rosenbergowi był współudział w ludobójstwie. Rosenberg nie negował, że słyszał, jak Hitler i inni mówili o eksterminacji (Ausrottung). Twierdził, że rozumiał ten termin w metaforycznym sensie, w takim jak Churchill, gdy mówił o eksterminacji pruskiego militaryzmu.

Literatura

• Aly G., Państwo Hitlera, Wyd. FINNA, Gdańsk 2006.
• Arendt H., Eichmann w Jerozolimie. Rzecz o banalności zła, Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, Kraków 1987.
• Bullock A., Hitler. Studium tyranii, Wyd. Czytelnik, Warszawa 1975 oraz wydanie z 1997.
• Cecil R., The Myth of the Master Race: Alfred Rosenberg and Nasi Ideology, Wyd. B.T. Batsford Ltd., London 1972.
• Fest J.C., Oblicze Trzeciej Rzeszy, Czytelnik, Warszawa 1970.
• Grodziński E., Filozofia Adolfa Hitlera w „Mein Kampf ”, Wyd. Ethos, Warszawa–Olsztyn 1992.
• Hitler A., Mein Kampf, Hurst and Blackett LTD, London, New York, Melbourne 1939.
• Jäckel E., Hitlera pogląd na świat, PIW, Warszawa 1973.
• Maser W., Hitler’s Letters and Notes, William Heinemann, London 1974.
• Mühlberger D., Hitler’s Voice. The Völkischer Beobachter 1920–1933. Organisation & Development of the Nazi Party, Peter Lang AG, European Academic Publishers, Bern 2004.
• Rosenberg A., Blut und Ehre. Ein kampf fur deutsch widergeburt, Zentralverlag der NSDAP, Franz Eher Machf., München 1934.
• Rosenberg A., Die Spur des Juden im Wandel der Zeiten, Zentralverlag der NSDAP, Franz Eher Nachf., München 1943.
• Rosenberg A., Die Judenfrage als Weltproblem, Franz Eher Nachf., München 1941.

oraz główna praca Rosenberga “Mit XX wieku“

• Rosenberg A., Der Mythus des 20. Jahrhunderts. Eine Wertung der Seelisch Geistigen Gestaltenkampfe unserer Zeit, Hoheneichen-Verlag, München 1943 (oraz 1934).
• Ryszka F., Noc i mgła. Niemcy w okresie hitlerowskim, „Książka i Wiedza”, Warszawa 1997.
• Schafft G.E., Od rasizmu do ludobójstwa. Antropologia w Trzeciej Rzeszy, Uniw. UJ, Kraków 2006.
• Sugalska I., Eugenika. W poszukiwaniu istoty niemieckiego totalitaryzmu, Wyd. Naukowe Bogucki oraz PWN, Poznań 2015.
• Uzarczyk K., Podstawy ideologiczne higieny ras i ich realizacja na przykładzie Śląska w latach 1924–1944, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2002.

Ilustracje

Obrazek wyróżniający – źródło: Wikimedia Commons