Zasada przyczynowości i związek przyczynowy

Zasada przyczynowości jest jedną z zasad determinizmu. Posiada ona różne sformułowania.  Natomiast związek przyczynowy (którego pełna nazwa brzmi: związek przyczynowo-skutkowy) jest to związek zachodzący między przyczyną i skutkiem.

1. Zasada przyczynowości i jej sformułowania

Poniżej rozpatrzone zostaną trzy z nich, najczęściej spotykane.

(1) Każde zjawisko ma swoją przyczynę, a każda przyczyna ma swój skutek.

(2) Każde zjawisko występuje w podwójnej roli (pełni dwie funkcje): najpierw pojawia się jako skutek (wcześniejszego zjawiska), a następnie staje się przyczyną (późniejszego zjawiska).

(3) Łańcuchy przyczynowo-skutkowe są nieograniczone, to znaczy nie ma pierwszych przyczyn (czyli zjawisk, które same przyczyn nie posiadają) oraz nie ma ostatnich skutków (czyli zjawisk, które nie rodzą żadnych skutków).

Te trzy sformułowania zawierają pewną wspólną treść, nazywaną jądrem przyczynowości.

Jądro to zawiera się w stwierdzeniu, że każde zjawisko ma swoją przyczynę oraz każde zjawisko ma swój skutek.

Stanowi ono zarazem kryterium poprawności sformułowania zasady przyczynowości. Każde ze sformułowań tej zasady musi zawierać owo jądro, niezależnie od tego, jakie dalsze treści są w nim zawarte.

2. Związek przyczynowy i trzy jego charakterystyki

Związek przyczynowy należy do najważniejszych związków zachodzących między zjawiskami. Dlatego istotne jest, aby go właściwie pojmować. Tym bardziej, że natura tego związku budzi wiele kontrowersji. Można by krótko powiedzieć, że związek przyczynowy (którego pełna nazwa brzmi: związek przyczynowo-skutkowy) jest to związek zachodzący między przyczyną i skutkiem.

Jednakże stwierdzenie to niewiele mówi, jeśli nie określi się, co należy rozumieć przez przyczynę i skutek, a ścisłe określenie tych pojęć nie jest łatwe.

Zatem, spróbuję określić związek przyczynowy poprzez podanie zestawu cech, które odróżniają go od wszystkich innych związków (zależności, relacji) zachodzących w świecie.

Czasowość Jedną z konstytutywnych cech związku przyczynowego jest niewątpliwie jego czasowy charakter. Jest to związek asymetryczny w czasie, w tym sensie, że zachodzi miedzy zjawiskami nierównoczesnymi: wcześniejszą przyczyną oraz późniejszym skutkiem.

Czasowość różni związek przyczynowy od związków współwystępowania, które łączą zjawiska równoczesne. Dlatego związek przyczynowy jest też nazywany związkiem diachronicznym, przeciwstawianym zależnościom synchronicznym.

Konieczność Kolejną cechą związku przyczynowego jest jego konieczność (prawidłowość). Cecha ta, jak wszystkie cechy modalne (takie jak możliwość, przypadkowość, rzeczywistość) jest trudna do określenia. Chodzi o to, że skutek „musi” się pojawić, gdy zaszła jego przyczyna.

Sprawczość Jeszcze bardziej istotna jest trzecia cecha związku przyczynowego nazywana sprawczością. Przyczyna nie tylko poprzedza w czasie swój skutek, lecz przede wszystkim wywołuje skutek, powoduje jego zajście, sprawia pojawienie się skutku. W owej sprawczości wyraża się zatem sama istota związku przyczynowego.

Łacińskie powiedzenie: post hoc non est propter hoc! (po czymś nie znaczy wskutek tego czegoś) zawiera ostrzeżenie, by nie ujmować zwykłego następstwa czasowego jako związku przyczynowego, który jest związkiem o charakterze sprawczym.

Na czym polega sprawczość związku przyczynowego jest dość trudno w sposób wyczerpujący odpowiedzieć.

Z punktu widzenia fizyki polega ona w każdym razie na przekazie energetycznym. Przyczyna wytwarzając skutek przekazuje mu przynajmniej część swojej energii.

Czym zatem jest związek przyczynowy?

Jest to związek czasowy (diachroniczny, asymetryczny w czasie), konieczny oraz sprawczy.

Miejsce związku przyczynowego wśród innych związków ilustruje poniższy schemat:

3. Spór o istnienie związku przyczynowego

Krytyka związku przyczynowego przebiega głównie po linii jego redukcji do związków innego rodzaju, uboższych we własności.

Za głównego krytyka związku przyczynowego uchodzi David Hume, który głosił, że doświadczenie informuje wyłącznie o następstwie zjawisk, nie zaś o jakiejś sprawczości, czy przymusie zaistnienia zjawisk wywoływanych przez przyczyny.

Stałe następstwo zjawisk wywołuje nawyk oczekiwania, że po kolejnym takim samym zjawisku pojawi się inne zjawisko, podobne do tego, które wystąpiło we wcześniejszej sekwencji zjawisk. Nawyk ten stanowi psychologiczną podstawę przekonania o istnieniu związku przyczynowego.

W ten sposób związek przyczynowy zostaje pozbawiony zarówno swej sprawczości jak też konieczności, co redukuje go do stałego następstwa w czasie.

W podobnym duchu ujmował związek przyczynowy Ernst Mach, według którego związek przyczynowy jest związkiem funkcyjnym.

Także to ujęcie pozbawia związek przyczynowy jego istoty, polegającej na sprawczości. Jednakże redukcja nie idzie tu tak daleko jak u Hume’a, gdyż pojęcie funkcji wyraża związek konieczny między zmienną niezależną i zmienną zależną, co oznacza według Macha, że związek przyczynowy jest koniecznym następstwem czasowym.

Obydwa powyższe stanowiska reprezentują skrajnie empiryczne podejście do związku przyczynowego, charakterystyczne dla pozytywizmu.

 

Zupełnie inaczej do krytyki związku przyczynowego podszedł Immanuel Kant.

Nie negował on trzech omówionych atrybutów związku przyczynowego (sprawczości, konieczności oraz diachroniczności).  Zanegował natomiast, obiektywne istnienie związku przyczynowego w świecie „rzeczy samych w sobie”.

Według Kanta związek przyczynowy jest aprioryczną kategorią rozumu, niezależną od doświadczenia, jednak konieczną dla porządkowania zjawisk.

Analogicznie ujmował Kant kategorie przestrzeni i czasu. Tyle tylko, że są to kategorie nie rozumowe lecz zmysłowe, dzięki którym porządkowane są wrażenia, przekształcane w zjawiska.

Zobacz też: Determinizm w fizyce i filozofii