Uzasadnianie twierdzeń naukowych
Filozofia nauki

Uzasadnianie twierdzeń naukowych

Uzasadnianie twierdzeń naukowych to wykazywanie – zgodnie z obowiązującymi w określonym czasie i konkretnej nauce rygorami – że dany pogląd zasługuje na (przynajmniej wstępną) akceptację uczonych. Inaczej mówiąc, jest to przedstawienie argumentów, że istnieją pewne ważkie racje przemawiające za prawdziwością lub przynajmniej wiarygodnością tego poglądu przy braku znajomości racji przeciwnych.

Co to znaczy uzasadnić coś w sposób naukowy 

Uczony to człowiek, który nie tylko coś twierdzi, lecz zarazem uzasadnia to, co twierdzi.

Ogólnie można powiedzieć, że

uzasadnić jakieś twierdzenie to tyle, co dojść do niego na takiej drodze, która bądź gwarantuje temu twierdzeniu prawdziwość, bądź zapewnia mu przynajmniej wysoki stopień prawdopodobieństwa1K. Ajdukiewicz, Język i poznanie, rozdz. Zagadnienie uzasadniania, t. II, PWN, Warszawa 1965, s. 374..

Uzasadnianie naukowe jest specyficznym rodzajem uzasadniania. Wyróżnia się racjonalnym charakterem oraz ścisłym dopasowaniem stosowanych środków do stawianych celów. Jego racjonalność polega na braniu pod uwagę jedynie argumentów i racji czysto rzeczowych. Pomija się natomiast takie motywy, jak ślepy autorytet, nieczuła na nowe wyniki poznawcze tradycja, wiara, pragnienia (“pobożne życzenia”) i inne.

Procedura uzasadniania odgrywa w nauce ważną rolę selektora wiedzy naukowej. Tylko te wyniki badań wchodzą do skarbnicy dojrzałej wiedzy naukowej, które uzyskują dostateczne uzasadnienie naukowe2J. Such, Co to znaczy uzasadnić coś w sposób naukowy?, w: B. Suchodolski, J. Kubin (red.), Nauka w kulturze ogólnej, Część I, Problemy upowszechniania postawy naukowej, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wyd. PAN, Wrocław, Warszawa 1985, s. 87–88..

Niejednorodność wiedzy naukowej

Wiedzy naukowej nie można ograniczać wyłącznie do wiedzy dojrzałej, dobrze uzasadnionej. Do nauki należą także nowotworzone hipotezy naukowe, a nawet pierwsze luźne pomysły uczonych i swobodne przypuszczenia, które pozwalają nauce się rozwijać. Dlatego w nauce można wyróżnić dwa obszary wiedzy.

  • Pierwszy tworzy wiedza dojrzała, sprawdzona, dobrze i wszechstronnie uzasadniona. Występuje ona zazwyczaj w postaci rozbudowanych i utrwalonych teoretycznie i doświadczalnie systemów teoretycznych, którą to wiedzę można nazwać umownie dojrzałą wiedzą naukową.
  • Drugi obszar wiedzy naukowej to wiedza niedojrzała, tymczasowa, jeszcze niesprawdzona, występująca w postaci domysłów, przypuszczeń i hipotez. Można ją nazwać wiedzą hipotetyczną.

Jeśli dojrzała wiedza naukowa wyróżnia się dostatecznym sprawdzeniem, czyli uzasadnieniem, to naukowa wiedza hipotetyczna powinna się odznaczać wysokim stopniem sprawdzalności, który umożliwi jej wszechstronne uzasadnienie w przyszłości.

Uzasadnianie twierdzeń naukowych: Karl Popper
Karl Popper

 

Dlatego przed uczonymi stoi podwójne zadanie: pomnażać naukową wiedzę hipotetyczną, czyli formułować nowe pomysły i hipotezy, oraz pomnażać naukową wiedzę teoretyczną, czyli sprawdzać i selekcjonować hipotezy, przekształcając w ten sposób przynajmniej niektóre z nich w dojrzałe teorie naukowe3J. Such, dz. cyt., s. 88–89..

Nie znaczy to, że wiedzę tworzoną przez uczonych można sztywno podzielić dychotomicznie na wiedzę uzasadnioną oraz wiedzę nieuzasadnioną naukowo. Niemal wszystkie podziały dychotomiczne w naukach, poza logiką i matematyką, są przybliżone i schematyczne.

 

 

Moc uzasadniania

Wiedza jest stopniowalna także pod względem mocy uzasadnienia, a uczonych obowiązuje zasada racjonalności przekonań. W sformułowaniu podanym przez Kazimierza Ajdukiewicza mówi ona, że stopień przekonania, z jakim głosi się dany pogląd, powinien odpowiadać stopniowi jego uzasadnienia4K. Ajdukiewicz, dz. cyt., t. II, rozdz. O wolności nauki, PWN, Warszawa 1965, s. 268–269..

Zasada powyższa – uzależniająca siłę przekonania od siły racji – zezwala uczonym formułować i głosić publicznie najbardziej śmiałe przypuszczenia i pomysły, bez czego nauka nie mogłaby się rozwijać. Karl Popper mówi krótko:

metoda nauki to metoda śmiałych hipotez oraz dociekliwych i surowych prób ich obalenia5K. Popper, Wiedza obiektywna. Ewolucyjna teoria epistemologiczna, PWN, 1992, s. 114..

Nie wolno jedynie uczonym przedstawiać swoich nowych pomysłów i hipotez jako dobrze już ugruntowanych koncepcji czy teorii, zasługujących na powszechną akceptację bez dalszego sprawdzenia6J. Such, dz. cyt., s. 89..

Rozmaite rodzaje twierdzeń naukowych różnią się szczególnie tym, że podlegają odmiennym sposobom i rodzajom uzasadniania.

Pojęcie uzasadnienia odgrywa centralną rolę w metodologii nauk, która czyniąc twierdzenia naukowe przedmiotem swoich badań, poświęca głównie swą uwagę sposobom ich uzasadnienia i czyni te sposoby uzasadnienia zasadą podziału nauk, dzielą je na nauki dedukcyjne i indukcyjne lub na aprioryczne i empiryczne, zależnie od tego, jakimi sposobami czy też metodami uzasadniania swych twierdzeń się posługują7K. Ajdukiewicz, dz. cyt., t. II, rozdz. Zagadnienie uzasadniania, s. 374..

Samokrytycyzm wiedzy naukowej

Niezależnie od różnic w zakresie form i rodzajów uzasadniania wiedzy naukowej zachodzących między zwolennikami indukcjonizmu antyindukcjonizmu (hipotetyzmu), zarówno współcześni uczeni jak też filozofowie nauki (metodolodzy) są zgodni co do tego, że nauka nie jest w stanie osiągać wiedzy absolutnie prawdziwej i absolutnie pewnej. A tym samym, urzeczywistniać ideału episteme – sformułowanego przez Platona i Arystotelesa. Ideał ten wyrażał przekonanie, że nauka (episteme) w odróżnieniu od wiedzy potocznej (mniemania – doxa) jest zdolna docierać do wiedzy ostatecznej i niepodważalnej.

Jeden z czołowych indukcjonistów Hans Reichenbach pisze:

Nie jest bowiem nauce dane dotarcie do prawdy lub fałszu (…) lecz twierdzenia nauki osiągnąć mogą jedynie ciągle stopnie prawdopodobieństwa, których nieosiągalną górną i dolną granicę stanowią prawda i fałsz8H. Reichenbach, Czasopismo „Erkenntnis”, I, 1930, s. 186, cyt. za: K. Popper, Logika odkrycia naukowego, PWN, Warszawa 1977, s. 31..

Krytycyzm Karla Poppera

Podobnie twórca antyindukcjonizmu (hipotetyzmu) K. Popper pisze:

Stary naukowy ideał episteme – absolutnie pewnej, dowodliwej wiedzy – okazał się mrzonką. Wymóg obiektywności naukowej w sposób nieunikniony prowadzi do tego, że każde twierdzenie nauki musi pozostać na zawsze tymczasowe. Może ono zostać potwierdzone, lecz każde potwierdzenie jest relatywne wobec innych twierdzeń, które same z kolei są tymczasowe. «Pewność absolutną» odnaleźć możemy tylko w subiektywnie odczutym przekonaniu, w subiektywnej wierze. (…)

Wraz z mrzonką pewności (włączając też mrzonkę stopni niedoskonałej pewności, czyli prawdopodobieństwa) padła jedna z zapór obskurantyzmu, zagradzających drogę postępowi nauki. Uleganie owej mrzonce ogranicza nie tylko śmiałość stawianych przez nas pytań, lecz także surowość i uczciwość naszych testów. Niewłaściwy pogląd na naukę zdradza się w dążeniu do tego, by mieć słuszność; bowiem naukowca nie czyni posiadanie wiedzy, nieodpartej prawdy, lecz uporczywa i zuchwale krytyczna pogoń za prawdą.

Czy musimy więc przyjąć postawę rezygnacji? Czy musimy powiedzieć, że nauka spełnia jedynie cel biologiczny; że może ona co najwyżej okazać hart w trakcie praktycznych zastosowań, mogących ją potwierdzić? Czy intelektualne problemy nauki są nierozwiązywalne? Nie jestem tego zdania. Nauka nie ściga nigdy złudnego celu, jakim jest nadawanie formułowanym odpowiedziom charakteru ostatecznego, czy choćby prawdopodobieństwa. Podąża raczej ku nieskończonemu, lecz osiągalnemu celowi: odkrywa ciągle nowe głębsze i ogólniejsze problemy oraz poddaje nasze zawsze tymczasowe odpowiedzi stale ponawianym i coraz bardziej surowym testom9K. Popper, Logika odkrycia naukowego, PWN, Warszawa 1977, s. 225..

Literatura

  • Ajdukiewicz K., Język i poznanie, rozdz. Zagadnienie uzasadniania, t. II, PWN, Warszawa 1965.
  • Grabowski M., Elementy filozofii nauki, Wyd. Mikołaja Kopernika, Toruń 1993.
  • Jodkowski K., Wspólnoty uczonych, paradygmaty i rewolucje naukowe, Wyd. UMCS, Lublin 1990.
  • Kemeny J.G., Nauka w oczach filozofa, PWN, Warszawa 1967.
  • Kmita J., Wykłady z logiki i metodologii nauk, PWN, Warszawa 1973.
  • Motycka A., Relatywistyczna wizja nauki. Wprowadzenie: filozoficzny spór o naukę, Wyd. Ossolineum, Wrocław, Warszawa 1984.
  • Popper K., Logika odkrycia naukowego, PWN, Warszawa 1977.
  • Popper K., Wiedza obiektywna. Ewolucyjna teoria epistemologiczna, PWN, 1992.
  • Such J., Problemy weryfikacji wiedzy, PWN, Warszawa 1975.
  • Such J., Szcześniak M., Filozofia nauki, Wyd. Naukowe UAM, Poznań 2006.
  • Such J., Co to znaczy uzasadnić coś w sposób naukowy?, w: B. Suchodolski, J. Kubin (red.), Nauka w kulturze ogólnej, Część I, Problemy upowszechniania postawy naukowej, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wyd. PAN, Wrocław, Warszawa 1985.

Iva Kalina, 20.12.2017

Ilustracje

Karl Popper – źródło: Wikimedia Commons

Zobacz też:
Rodzaje uzasadniania naukowego
Rodzaje sprawdzania empirycznego
Falsyfikacja i konfirmacja – główne odmiany sprawdzania empirycznego
Twierdzenia naukowe

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *