Totalitaryzm. Termin, charakterystyka, ustroje
Filozofia

Totalitaryzm (RzN2)

Pojęcie totalitaryzmu pojawiło się u badaczy (politologów, historyków, socjologów czy filozofów) w odniesieniu do faszyzmu niemieckiego (a także wcześniejszych systemów totalitarnych) w latach trzydzie­stych XX wieku.

Karl Popper oraz Hannah Arendt – jak się zdaje – pierwsi w latach czterdziestych i pięćdziesiątych rozszerzyli jego zakres na system bolsze­wicki (bolszewizm). Wyróżnili tym samym, dwie podstawowe odmiany współczesnego totalitaryzmu: hitlerowską (nazizm) i stalinowską (bolszewizm).

Cechy totalitaryzmu

Z cza­sem zrodziły się próby dalszego rozszerzenia pojęcia totalitaryzmu na takie współczesne systemy polityczne (władzy i ideologii), jak system chiński (we wcześniejszych fazach jego rozwoju), kambodżański (system Czerwonych Khmerów) czy system północnokoreański. Z tym że sam termin “totalitaryzm” (wł. totalitario) – podobnie jak termin “faszyzm” – wprowadził  Benito Mussolini dla określenia sys­temu faszystowskiego, który rozwijał we Włoszech. A właściwie – rozsławił, gdyż najpierw termin ten został użyty przez opozycję na określenie właśnie rządów Mussoliniego. On natomiast wykorzystał to i nadał totalitaryzmowi pozytywne znaczenie, charakteryzując go krótko:

Wszyscy w państwie, nikt poza nim, nikt przeciw niemu.

Nie ma jednomyślności w kwestii jednoznacznego zdefiniowania totalitary­zmu przez podanie jego cech koniecznych (lub dostatecznych). Zatem znawcy tematu, uczeni, nieco odmiennie charakteryzują systemy totalitarne, a także róż­nie je klasyfikują. Są też tacy, którzy omawiając totalitaryzm, rezygnują z podania jego definicji. Na przykład Pierre Hassner (francuski znawca polityki międzyna­rodowej) uważa, że nie można w ogóle podać takiej definicji. Dlatego mówi, że totalitaryzm jest raczej pewną logiką, pewnym ruchem niż określonym ustrojem1P. Hassner, Dialektyka totalitaryzmu, w: Doktryny polityczne i prawne, 2005..

Oczywiście, totalitarne formy władzy często różnią się od siebie, i to znacznie. Wprawdzie powtarzają się pewne cechy występujące we wszystkich ustrojach totalitarnych, jednakże zestaw cech różnicujących jest również pokaźny.

Totalitaryzm “w zastosowaniu”

Totalitaryzm
Auschwitz: niemiecki obóz zagłady

Ze wszystkich opisów totalitaryzmu, które napotkałam w literaturze, wnikli­wością i głębią oraz wszechstronnością wyróżnia się – w moim przekonaniu – charakterystyka tego ustroju i systemu sprawowania władzy, którą zaproponowa­ła Hannah Arendt, w klasycznym już dziele Korzenie totalitaryzmu.

Poniżej przedstawię tę charakterystykę, wprowadzając jedynie pewne (sto­sunkowo) drobne zmiany oraz uzupełnienia, na podstawie własnych przemyśleń. Wynikają one głównie z faktu, że Arendt nie mogła uwzględnić powstania w późniejszym okresie państw totalitarnych o znacznie mniejszych rozmiarach niż Rzesza Niemiecka czy Związek Radziecki.

Podstawowe cechy totalitaryzmu

Zdaniem H. Arendt, najbardziej charakterystyczne dla tej formy władzy czy lepiej, dla tej formacji ustrojowej, ideologicznej oraz światopoglądowej, są:

  • Jedna dla wszystkich ideologia polityczna i, w dalszej perspektywie, jeden światopogląd.
  • Monopol informacyjny i propagandowy. Kontrolowanie wszelkiej działalności kulturalnej, nadzór nad środkami masowego przekazu, cenzura wydawnictw.
  • Jedna partia jako jedyne źródło władzy; rola innych organizacji politycznych włącznie z państwem zostaje zredukowana do funkcji wykonawczych. W reżi­mach totalitarnych istnieją dwa ośrodki władzy: partia i państwo, z których je­den dzierży rzeczywistą władzę, a drugi pozorną. Władza państwowa jest jedy­nie fasadą, skrywającą i chroniącą władzę partii. Przywódcy (jeden lub kilku) kontrolują aparat państwowy i całe społeczeństwo za pomocą licznych orga­nów kontrolnych, jak również same komórki kontrolne. Do tego służą „super­skuteczne i superkompetentne służby tajnej policji, decydujące o wszystkich przesunięciach we władzy”2H. Arendt, Korzenie totalitaryzmu, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008, s. 592..
  • Kontrolowanie wszelkich przejawów życia obywateli, zarówno publicznego, jak i prywatnego, inwigilacja przez tajne służby, prowadząca do zniesienia sfery prywatności. Władza wyznacza standardy i normy zachowania, określa status socjalny obywateli, ustala kierunki, obszary i granice aktywności pu­blicznej oraz kształtuje wzorce życia osobistego.
  • Atomizacja społeczeństwa. Zorganizowanie masowych ruchów zawsze po­przedzone jest frustracją społeczeństwa z powodu prowadzonej polityki, a przede wszystkim rozbicia społeczeństwa. Ruchy bowiem, skupiają „ludzi spoza układów”, niezadowolonych, a rządy totalitarne przyczyniają się następnie do jeszcze większej izolacji wzajemnej ludzi.
  • Wprowadzenie władzy totalitarnej poprzedzają bojówki organizowane we­wnątrz partii lub jako jej przybudówki, czyli powstawanie organizacji parami­litarnych i policyjnych.
  • Militaryzacja kraju, dążenie do podboju i zdobycia nowych terytoriów. W dal­szej perspektywie przekształca się ono w dążenie do panowania nad światem.
  • Szczególna rola przywódcy: kult, charyzma, autorytet. Przywódca (wódz) staje się w oczach mas bezbłędnym wykonawcą wyroków przeznaczenia, nieomyl­nym prorokiem, wyznaczającym przyszłe dzieje ludzkości.
Najbardziej charakterystyczne
  • Obozy koncentracyjne i obozy zagłady organizowane głównie dla izolacji oraz likwidacji przeciwników politycznych, zarówno faktycznych, jak i potencjal­nych. Z tym że obozy koncentracyjne i obozy zagłady nie są przeznaczone jedynie do „eksterminacji i poniżenia istot ludzkich. Służą również do od­rażających eksperymentów polegających na usuwaniu, w naukowo kontrolo­wanych warunkach, samej spontaniczności jako wyrazu ludzkiego zachowania i na przekształcaniu ludzkiej osobowości w zwyczajną rzecz, w coś, czym nie są nawet zwierzęta” […]3Tamże, s. 616..
  • Ludobójstwo w celach likwidacji tych warstw i grup społecznych oraz całych ras, które zanieczyszczają krew rasy najwyższej lub podpadają pod kategorię „wroga obiektywnego”. Dlatego dla reżimów totalitarnych ważne jest wpro­wadzenie pojęcia „wroga obiektywnego”, który różni się od zwykłego „po­dejrzanego”. Wroga obiektywnego „[…] określa polityka rządu, a nie jego własne pragnienie obalenia tego rządu. Nie jest [on] nigdy jednostką, której niebezpieczne myśli należy prowokować albo której przeszłość usprawiedli­wia podejrzenia, lecz «nosicielem tendencji», takim jak nosiciel choroby”4Tamże, s. 596–597.. W zależności od sytuacji szuka się kolejnych wrogów obiektywnych. Hitle­rowcy zakładali po wymordowaniu Żydów, wytępienie Słowian (w najwięk­szej liczbie Polaków), a także według klucza eugenicznego pewnych kategorii własnych obywateli. Z kolei bolszewicy najpierw rozprawiali się z klasą panów i przeciwnikami rewolucji, następnie z kułakami, a dalej z Rosjanami polskie­go pochodzenia, Tatarami, Niemcami, jeńcami wojennymi oraz Żydami.

Zmienić naturę człowieka

Przywódcy, którzy zazwyczaj wywodzą się z motłochu, posiadają poparcie mas. Pozyskują je za pomocą agresywnej propagandy, indoktrynacji i kłam­stwa. Natomiast, wobec osób, grup i warstw społecznych, uznanych za wrogów społeczeństwa, narodu czy państwa, stosują bezwzględny terror.

Logika totalitaryzmu polega na wprowadzaniu w życie pewnych idei i z chwilą ich wprowadzenia krystalizuje się nowa (inna) rzeczywistość. Ludzie zanim się zorientują, do czego władza zmierza, nie mogą już niczego zrobić, niczego zmie­nić, z powodu stosowania bezwzględnego terroru.

Arendt podkreśla, że nie tylko

środki totalnego panowania są drastyczniej­sze, ale że totalitaryzm jest także zasadniczo odmienny od innych znanych nam postaci politycznego ucisku, takich jak despotyzm, tyrania i dyktatura. Wszędzie tam, gdzie doszedł do władzy, stworzył zupełnie nowe instytucje po­lityczne, niszcząc zarazem wszystkie społeczne, prawne i polityczne tradycje kraju. […]

[T]otalitarny rząd zawsze przekształcał klasy w masy, zastępował system partyjny nie jednopartyjną dyktaturą, lecz masowym ruchem, przesu­wał centrum władzy z wojska ku policji i obierał politykę zagraniczną dążącą otwarcie do władzy nad światem5Tamże, s. 645..

Państwo rozwija zbrojenia, dążąc do totalnego panowania nad całym światem, dlatego cechuje je wysoki militaryzm. Jednakże dążąc do podbojów, „[…] ide­ologie totalitarne wcale nie dążą do przekształcenia świata zewnętrznego czy do rewolucyjnego przeobrażenia społeczeństwa, lecz do przekształcenia samej natury człowieka [podkreślenie moje]”6Tamże, s. 643..

Totalitaryzm
Marsz członków NSDAP z nazistowskimi symbolami

Totalitaryzm tworzy człowieka nowego typu

W tym miejscu docieramy – jak sądzę – do samej istoty totalitaryzmu, i to zarówno w jego odmianie nazistowskiej, jak i bolszewickiej.

Totalitaryzm w swym najgłębszym wymiarze zmierza do stworzenia człowieka nowego typu.

Według nazizmu ma to być człowiek przyszłości. Zdolny do panowania nie tylko nad Niemcami, lecz nad całym światem, przy tym człowiek „totalnie dyspozycyjny”, oddany bez reszty wodzowi.

Każda władza totalitarna wychodzi od nowego modelu człowieka; jest to niejako per definitionem cecha różniąca władzę totalną od tradycyjnych form władzy terrorystycznej7J. Fest, Oblicze Trzeciej Rzeszy, Czytelnik, Warszawa 1970, s. 479..

Czy totalitaryzm możliwy jest wyłącznie w dużych państwach?

Ogólnie zgadzam się z charakte­rystyką totalitaryzmu podaną przez Arendt z kilkoma wyjątkami.

Zdaniem Arendt kraje małe (mniej liczebne) nie mogły sobie pozwolić na wprowadzenie rządów totalitarnych. Po­siadanie wielkich mas ludzkich pozwala na zakładanie obozów zagłady i ustano­wienie totalitarnego systemu rządów. Liczne masy i poczucie zbędności typowe dla człowieka masowego umożliwia pozbycie się dużej liczby ludzi, nie powodu­jąc wyludnienia. W krajach nieposiadających takiego potencjału („we wszystkich mniejszych krajach Europy”) dochodzi do powstania dyktatur klasowych lub par­tyjnych, lecz nie ustroju totalitarnego8Zob. H. Arendt, dz. cyt., s. 450–453..

Powyższy pogląd Arendt jest związany z faktem, że jej obserwacje dotyczyły krajów ówczesnej Europy (co sama zaznacza), dlatego nie była w stanie przewi­dzieć tego, co się zdarzy np. w krajach azjatyckich, takich jak Kambodża czy Korea Północna, w których reżimy porewolucyjne przybrały także charakter totalitarny i ludobójczy. Mała liczba ludności Kambodży (ok. 7 mln) nie przeszkodziła Pol Potowi (właściwie Saloth Sarowi) wymordować niemal 1/3 (ok. 2 mln) miesz­kańców i stworzyć jeden z najbardziej krwawych reżimów totalitarnych9I. Sugalska, Eugenika. W poszukiwaniu istoty niemieckiego totalitaryzmu, Wyd. Naukowe Bogucki (oraz PWN), Poznań 2015, s. 86..

Czy każdy totalitaryzm dąży do władzy nad światem?

Uwzględniając fakt istnienia małych (lub średnich) krajów totalitarnych, ta­kich jak Korea Północna czy Kambodża, należy też wprowadzić poprawkę do tezy Arendt, że rząd totalitarny zawsze dąży otwarcie do władzy nad światem. Teza ta sprawdzała się dla tych systemów totalitarnych (nazizm, bolszewizm), które mia­ła na uwadze autorka Korzeni totalitaryzmu.

Totalitaryzm
Zjazd partii NSDAP w Norymberdze w 1934 r.

 

 

Trudno oczekiwać, by państwa małe, takie jak Kambodża, lub nawet średnie liczące kilkadziesiąt milionów ludności, np. Korea Północna, mogły dążyć otwarcie do władzy nad światem. Komunistyczna Korea Północna jest obecnie potęgą militarną. Dysponuje jedną z najliczniej­szych armii świata oraz wyprodukowała kilka lub kilkanaście bomb atomowych. Jednak wobec takich potęg ekonomicznych, technologicznych i militarnych, jak USA, Chiny, Federacja Rosyjska czy chociażby Anglia i Francja, jest kra­jem drugorzędnym.

Wymienione kraje należą do klubu państw posiadających setki lub tysiące zwykłych bomb atomowych ta­kich jak te, które zostały zrzucone na Hiroszimę i Nagasaki. Posiadają również arsenały bomb wodorowych, setki i tysiące razy potężniejszych od bomb atomowych10Tamże..

 

Struktura państwa totalitarnego

Kolejny punkt niezgody dotyczy tezy, że (każde) państwo totalitarne zorganizowane jest na zasadzie struktury poziomej, przy czym rozmaite organy, agendy, instytu­cje (policja, armia, administracja, partia) powielają często kompetencje w sensie merytorycznym i terytorialnym. Takie powielanie kompetencji rzeczywiście było świadomie wprowadzane w totalitaryzmie niemieckim. Miało na celu (m.in.) podnoszenie rangi władz zwierzchnich, które rozstrzygały częste spory kompe­tencyjne między (powielającymi się) władzami niższych szczebli. Ale bywało rozmaicie, jeśli chodzi o inne kraje totalitarne.

Nie sądzę, by w totalitaryzmach budowanych według wzorca bolszewickiego występowały struktury poziome. Powielanie kompetencji oczywiście było zamierzonym celem, aby wprowadzić chaos i dezorientację.

Jeśli chodzi o strukturę poziomą, to warto dodać, że w Rzeszy niższe poziomy organizacyjne decydowały raczej w błahych sprawach, a spory kompetencyjne pomniejszały ich wagę. Przywódcy państwa chcieli dowartościo­wać wiernych zwolenników na dole hierarchii, ale nie na tyle, aby podzielić się z nimi władzą, powierzając im rozstrzyganie i decydowanie w istotnych dla pań­stwa sprawach.

Literatura
  • H. Arendt, Korzenie totalitaryzmu, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008.
  • Fest J.C., Oblicze Trzeciej Rzeszy, Czytelnik, Warszawa 1970.
  • Fest J.C., Hitler a upadek Trzeciej Rzeszy, Świat Książki, Warszawa 2003.
  • Krasuski J., Historia Rzeszy Niemieckiej 1871–1945, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1971.
  • Popper K., Nędza historycyzmu, z dodatkiem: Fragmenty autobiografii, Wydawnictwo KRĄG, Warszawa 1989.
  • Popper K., Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie, t. 1, Urok Platona, oraz t. 2, Wysoka fala proroctw: Hegel, Marks i następstwa, PWN, Warszawa 1993.
  • Rosenberg A., Der Mythus des 20. Jahrhunderts. Eine Wertung der Seelisch Geistigen Gestaltenkampfe unserer Zeit, Hoheneichen-Verlag, München 1943 (oraz 1934).
  • Ryszka F., Noc i mgła. Niemcy w okresie hitlerowskim, „Książka i Wiedza”, Warszawa 1997.
  • Skrzypek A., Historia społeczna Europy XIX i XX wieku, Wyd. Poznańskie, Poznań 2009.
  • Sugalska I. Eugenika. W poszukiwaniu istoty niemieckiego totalitaryzmu, Wyd. Naukowe Bogucki (oraz PWN), Poznań 2015.

Iva Kalina, 29.11.2017

Ilustracje

Marsz członków NSDAP  źródło: Rare Historical Photos. (Wyłączyłam ten link, gdyż niestety ostatnio strona była uznana za niebezpieczną, ale nie jestem pewna czy słusznie).
Zjazd partii NSDAP w Norymberdze w 1934 r.  źródło: Wikimedia Commons

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *