Spór o uniwersalia oraz problem esencjalizmu (On4)

Spór o uniwersalia oraz problem esencjalizmu to dwa zagadnienia z pogranicza ontologii i teorii poznania, które należą do ważnych problemów (sporów) filozoficznych. 

• 1. W sporze o uniwersalia chodzi o to, czy obok przedmiotów (bytów) jednostkowych istnieją przedmioty ogólne
• 2. Problem esencjalizmu dotyczy tego, w jaki sposób docieramy do istoty zjawisk

1. Spór o uniwersalia, czyli powszechniki

pojawił się już w starożytności i przybrał na ostrości w średniowieczu.

W sporze tym chodzi o to

czy obok przedmiotów (bytów) jednostkowych istnieją przedmioty (byty) ogólne – zwane uniwersaliami lub powszechnikami.

W sporze wystąpiły dwa kierunki:

• realizm powszechnikowy oraz
• nominalizm.

Każdy z nich ma dwie odmiany, co przedstawia Schemat:

• Realizm (powszechnikowy) głosi, że pojęcia i nazwy ogólne (np. sprawiedliwość, człowiek, drzewo) mają swoje ontologiczne odpowiedniki (korelaty) w rzeczywistości. Tymi korelatami są przedmioty ogólne (powszechniki, uniwersalia). Według realizmu zatem istnieją realnie (obiektywnie) nie tylko przedmioty jednostkowe, lecz także przedmioty ogólne.
• Nominalizm (łac. nomina – nazwa) głosi, że istnieją wyłącznie przedmioty jednostkowe, a ogólne są tylko nazwy lub pojęcia.
• Realizm skrajny (Platon, Plotyn, św. Augustyn) głosi, że przedmioty ogólne (Idee Platona, Bóg) istnieją przed rzeczami (ante rem).
• Realizm umiarkowany (Arystoteles, św. Tomasz, Duns Szkot) – że przedmioty ogólne istnieją w rzeczach (in res).
• Nominalizm skrajny (Roscelin) głosi, że istnieją wyłącznie nazwy ogólne.
• Nominalizm umiarkowany, zwany także konceptualizmem (Abelard, Ockham), głosi, że oprócz nazw ogólnych istnieją także (jednakże nie obiektywnie, lecz w naszych umysłach, subiektywnie) pojęcia ogólne.

W średniowieczu spór o uniwersalia z kontrowersji filozoficznej przeobraził się w spór o wymiarze teologicznym, gdyż dotyczył pojmowania dogmatów religijnych.

Na przykład dogmat o Trójcy Świętej (jeden Bóg w trzech Osobach) wyraźnie przemawiał za stanowiskiem realizmu powszechnikowego. Dlatego zwolennicy nominalizmu byli ostro zwalczani przez Kościół.

2. Problem esencjalizmu

to problem wielowarstwowej bądź jednowarstwowej struktury rzeczywistości.

Problem ten podejmują dwa przeciwstawne kierunki: fenomenalizm i esencjalizm.

• (1) Fenomenalizm (gr. phainomenon – fenomen, zjawisko) głosi, że poza zjawiskami nie istnieje żadna głębsza rzeczywistość, czyli że świat ma „płytką” jednowarstwową strukturę.
• (2) Esencjalizm (łac. essentia – istota) głosi, że rzeczywistość jest wielowarstwowa, gdyż poza zjawiskami kryje się istota, reprezentująca głębsze poziomy rzeczywistości.

(1) W fenomenalizmie wyróżniamy

 

Należy odróżnić fenomenalizm od fenomenologii, które niekiedy są mylone. Fenomenalizm (z gr. – zjawisko) to kierunek filozoficzny (w teorii poznania), który głosi, że dostępne poznaniu są tylko rzeczy i zjawiska dostrzegane zmysłowo, a “istota rzeczy” lub “rzeczy w sobie” nie istnieją, a jeśli istnieją – jak niekiedy twierdzą niektórzy fenomenaliści – to są niepoznawalne1Słownik pojęć filozoficznych, W. Krajewski (red.), Wyd. Naukowe SCHOLAR, Warszawa 1996, s. 55–56.. Pogląd ten jest przeciwieństwem esencjalizmu.  Natomiast fenomenologia (z gr. zjawisko + nauka) – w ujęciu twórcy kierunku, E. Husserla – postuluje takie badania filozoficzne, które, opierając się na intuicji, analizie i dedukcji, docierają do “istoty rzeczy” za pomocą “wglądu ejdetycznego” oraz “redukcji fenomenologicznej”.

• a. fenomenalizm realistyczny (obiektywny) oraz
• b. subiektywno-idealistyczny (subiektywny).

a. Fenomenalizm realistyczny, obiektywny głosi, że jednowarstwowy świat zjawisk jest światem obiektywnym, istniejącym niezależnie od podmiotu poznającego (od świadomości ludzkiej).

b. Z kolei fenomenalizm subiektywno-idealistyczny zakłada, że jednowarstwowy świat zjawisk jest tworem umysłu ludzkiego, a więc składa się z subiektywnych przeżyć i doznań człowieka.

(2) Jeśli chodzi o esencjalizm,

to spór między jego różnymi odmianami dotyczy głównie tego, w jaki sposób docieramy do istoty zjawisk.

• a. Agnostyczna odmiana esencjalizmu (Kant) głosi, że istota zjawisk jest niepoznawalna (według Kanta niepoznawalne są „rzeczy same w sobie”).
• b. Niektóre kierunki esencjalizmu: intuicjonizm, heglizm, tomizm, fenomenologia – głoszą, że do istoty zjawisk dociera nie nauka (tzn. nauki szczegółowe) lecz filozofia, za pomocą jej tylko właściwych sposobów poznania.
• c. Z kolei takie kierunki, jak racjonalizm krytyczny Poppera oraz materializm dialektyczny zakładają, że istota zjawisk jest uchwytna w poznaniu naukowym.

Tradycyjnie w filozofii wyrażany był pogląd, że poza zjawiskami istnieje – niedostępna w doświadczeniu zmysłowym – “istota rzeczy”, która może być odkrywana przez analizę filozoficzną. Zwolennicy fenomenologii wsparli to rozumowanie, utrzymując, że o “istocie rzeczy” można mówić przez zastosowanie specyficznych metod (“wglądu ejdetycznego” i “redukcji fenomenologicznej”). Fenomenaliści natomiast odrzucają taką możliwość, twierdząc, że istota rzeczy w ogóle nie istnieje. Podobnie sądzą egzystencjaliści, głosząc przy tym prymat istnienia nad istotą.