Sparta, Likurg: twórca ustroju i prawodawca. Eugenika

Obrazek: Teatr w starożytnej Sparcie. W tle widać pasmo gór Tajget
Sparta, Likurg: twórca ustroju i prawodawca, to drugi wpis, w którym przedstawiam (oprócz ogólnych wiadomości o starożytnej Sparcie) praktyki eugeniczne stosowane na długo przedtem, zanim Francis Galton użył po raz pierwszy terminu “eugenika” (1883 r.). I z tej racji nazywam je preeugeniką.

Kilkanaście zdań o starożytnej Sparcie

Sparta powstała po przybyciu plemienia Dorów na Półwysep Peloponeski, które ok. X wieku p.n.e. podporządkowało rdzenną ludność. W IX w. p.n.e. stworzono w dorzeczu Eurotasu wspólnotę pięciu wsi i nazwano Spartą. Wkrótce Spartanie zawładnęli całym terenem Lakonii, a następnie podbili sąsiednią Mesenię w dwóch wojnach w VIII/VII w. p.n.e. Po nieudanym podboju oddalonej o kilkadziesiąt kilometrów Tegei, do mniej więcej połowy VI wieku p.n.e. Sparta została terytorialnie uformowana, zajmując powierzchnię 8 500 km² i było to największe państwo starożytnej Grecji¹.

Sparta - Likurg — Mapa starożytnej Sparty (legenda, w kolejności: suwerenne miasta, małe miasta, osady, granica państwa Lacedemończyków, hipotetyczne granice terytorium Sparty)

Między IX a VIII w. p.n.e. legendarny Likurg (pisany też: Lycurgus lub Lykurgus), który uważany jest za twórcę ustroju państwa spartańskiego, podarował Spartanom tzw. Wielką Rhetrę. Zawierała ona organizację państwa (coś w rodzaju konstytucji) oraz wszystkie prawa mające obowiązywać w Sparcie.

Wielka Rhetra

Rhetra ustanowiła m.in.:

geruzję (osoby po 60 roku życia) liczącą 30 członków (wraz z dwoma królami),
eforat (pięcioosobowe kolegium) sprawujący funkcje administracyjne, który wraz z geruzją tworzył “straż praw”
Zgromadzenie obywateli, zwane apella ziemia została podzielona na 9 000 działek gruntu (kleroi), które zostały przydzielone obywatelom²,³.

Społeczność Sparty

Społeczność była podzielona na trzy grupy:

Spartiaci – wolni i pełnoprawni obywatele; zajmowali się przede wszystkim wojowaniem.
Periojkowie – ludność wolna, ale nieposiadająca pełni praw obywatelskich; mieszkająca na obrzeżach miast, osad, od peri – naokoło. Nie ma jasności, czy zostali podbici, czy spauperyzowani, czy też jeszcze z innego powodu stanowili ludność drugiej kategorii; zajmowali się najczęściej wytwarzaniem dla Spartiatów wyrobów rzemieślniczych. Łącznie ze Spartanami nazywano ich Lacedemończykami.
Heloci – niewolnicy bez praw obywatelskich, pracujący na roli i dostarczający Spartiatom żywności; wywodzili się z podbitej ludności Messenii.

Można powiedzieć, że tylko Spartiaci (jak siebie nazywali) objęci byli szeroką troską państwa, jeśli chodzi o wychowanie i inne prawa.

Eugeniczne zabiegi państwa o zdrowie obywateli

Likurg, w celu stworzenia silnego i zdrowego społeczeństwa zalecił, aby tylko najlepsi płodzili potomstwo, i to w okresie ich „największej żywotności”, gdy byli silni i zdrowi.

Likurg nauczał, że dzieci należą do państwa, a nie do jednostek. A uczucia rodzicielskie nie powinny ucierpieć z powodu niewspierania dzieci, które prawdopodobnie rozwijałyby się jako osoby słabe lub niezdrowe⁴,⁵,⁶.

Potomstwo w Sparcie nie było wychowywane z woli ojca.

Musiał on dostarczyć niemowlę w określone miejsce (zwane Lesche), gdzie zostało oficjalnie zbadane przez starszych członków plemiennych (fyli). Jeśli było dobrze zbudowane i wytrzymałe, to nakazywali je wychowywać i przydzielali jedną z dziewięciu tysięcy działek gruntu (na tyle części podzielona była ziemia Spartan) na utrzymanie dziecka, a jeśli urodziło się chore lub zdeformowane, ojciec musiał położyć je w Apothetae (rodzaj przepaści) u podnóża gór Tajget.

Panowało przekonanie, że życie dziecka, które nie było przez naturę wyposażone od samego początku w zdrowie i siły, nie będzie korzystne dla niego samego jak i dla państwa⁷.

Z tego powodu kobiety kąpały swoje nowonarodzone niemowlęta nie w wodzie, ale w winie, co stanowiło swoisty test ich konstytucji. Zauważono – jak twierdzi Plutarch – że epileptyczne i chorowite niemowlęta dostawały konwulsji z powodu mocnego wina i traciły zmysły, podczas gdy zdrowe raczej się hartowały w ten sposób, przybierając ciało mocne jak stal.

Dzieci nie są własnością rodziców

Również ich niańki sprawowały odpowiednią opiekę, wychowując niemowlęta bez “powijaków” (pieluszek), żeby ich kończyny i ciała mogły swobodnie się uformować i rozwijać. Dzieci musiały zadowalać się prostym pożywieniem, pozbawione smakołyków, uczone, aby nie bały się ciemności i pozostawać same, żeby nie były rozkapryszone i płaczliwe; uczone były “zadowolenia i radości”⁸.

Należało też dbać o dziecko przed jego urodzeniem, tzn. o staranne odżywianie i nawyki ciężarnej matki.

Skoro według Likurga dzieci są nie tyle własnością rodziców, co całej wspólnoty, nie powinny być płodzone przez pierwszych lepszych (chętnych), ale przez najlepszych, jakich można znaleźć⁹. Prawa innych narodów, które pozwalały troszczyć się o hodowlę zwierząt, a nie zawierały regulacji dotyczących prokreacji, „wydawały mu się absurdalne i niespójne”.

Likurg upatrywał

wiele głupoty i próżności u ludzi w tym, że w hodowli psów i koni domagali się najlepszych ogierów, które mogły przynieść pieniądze i korzyści, ale żony swoje trzymali pod kluczem, zachowując je tylko dla siebie, żądając, aby dzieci miały tylko z nimi, mimo że byli głupi, niedołężni lub chorzy¹⁰.

A to, że byli “głupi, niedołężni lub chorzy” miało być – według ówczesnego rozeznania – przenoszone na potomstwo. Dogmat spartańskiego prawodawcy był jasny: „Jeżeli rodzice są silni, dzieci też będą silne”¹¹.

Wolność swoiście pojmowana

Wolność, która w tamtym czasie w Sparcie przeważała w stosunkach małżeńskich nad wiernością, miała na celu dobre samopoczucie fizyczne i polityczne oraz miała służyć płodzeniu wartościowego potomstwa. Dlatego często mąż w czasie małżeństwa wiązał się także z inną kobietą, która mogła mu urodzić zdrowe dzieci, podobnie kobiety mogły sobie wziąć kochanka, a zatem cudzołóstwo w ogóle nie było znane¹².

Zarówno bezżeństwo jak i późny ożenek a nawet zły ożenek (np. szukanie panny bogatej, a nie dobrej) podlegały karze. Władze zachęcały do małżeństwa w rozmaity sposób, np. urządzając procesje nagich dziewcząt, aby wzbudzić w chłopcach pożądanie¹³.

Chłopcy pozostawali w domu tylko do siódmego roku życia, potem wychowywane były przez państwo. Zamieszkiwali w koszarach, tam pobierali nauki, głównie było to szkolenie wojskowe, ćwiczenia gimnastyczne i rozmaite zadania mające na celu uczynić ich zaradnymi i mało wymagającymi. Do drugiej kategorii wiekowej przechodzili w wieku około 12–15 roku życia, a w trzeciej kategorii wiekowej, od 20 do 30 roku życia, “zajmowali się rywalizacją, uczestniczyli w chórach i zawodach sportowych”¹⁴.

Młode dziewczyny musiały uprawiać gimnastykę, przynajmniej do urodzenia pierwszego dziecka (mężczyźni musieli uprawiać gimnastykę przez całe życie); Likurg “ustanowił zawody kobiece w biegu i tężyźnie fizycznej”¹⁵.

Spadek populacji Spartiatów

Prawodawca zachęcał do płodzenia dzieci: kto spłodził trzech synów, otrzymywał zwolnienie od służby wojskowej, a gdy miał czterech, zwalniany był nawet od wszelkich danin¹⁶.

Pomimo tych wszystkich zabiegów w celu zwiększenia populacji, pogłębiał się spadek liczby ludności, chociażby z powodu nieustannie prowadzonych wojen, a dodatkowo ze względów eugenicznych. Arystoteles twierdzi, że prawa Spartan służyły wychowaniu do wojny, a nie dla pokoju, dlatego „zginęli, ponieważ nie umieli żyć w pokoju ani też uprawiać żadnej innej poważniejszej umiejętności, prócz sztuki wojennej”¹⁷.

Państwo nie zdołało się podnieść głównie z powodu „braku ludzi”, załamanie nastąpiło po bitwie pod Leuktrami w 371 r. p.n.e. Spartanie stoczyli bitwę z Tebańczykami, obawiając się wzrostu znaczenia Teb w Związku Beockim, do którego Teby należały, ponieważ do tej pory to Sparta była najpotężniejszym państwem greckim. Z 10 tysięcy około III w. p.n.e., w okresie świetności, państwo liczyło jedynie 700 obywateli¹⁸.

Literatura

Arystoteles, Polityka, w: Dzieła wszystkie, t. I, PWN, Warszawa 2003.
Galton F., Inquiries into Human Faculty and its Development, F.R.S. (First issue of this Edition 1883), J.M. Dent & CO., London 1907.
Galton F., Essays in Eugenics, The Eugenics Education Society, London 1909.
Holmes S.J., Human Genetics and its Social Import, McGraw–Hill Book Company, INC., New York–London 1936.
Kielanowski T., Problem niepotrzebnego cierpienia. O niepotrzebnym cierpieniu rodzonym przez postępy nauk medycznych, w: Z. Szawarski (red. naukowa), W kręgu życia i śmierci. Moralne problemy medycyny współczesnej, Książka i Wiedza, Warszawa 1987.
Kulesza R., Wychowanie spartańskie w V–IV wieku p.n.e., „Rozprawy z dziejów oświaty”, t. XLII, PL ISSN 0080-4754, Muzeum historii Polski.
Plutarch, Lycurgus, translated by John Dryden: http://classics.mit.edu/Plutarch/lycurgus.html.
Plutarch, Plutarch’s Lives, in ten volumes, I: Theseus and Romulus, Lycurgus and Numa, Solon and Publicola, with an English translation by Bernadotte Perrin. London: William Heunemann, New York: The MacMillan Co., MCMXIV.
Roper A.G., Ancient Eugenics (The Arnold Prize Essayfor 1913), Humphrey Millford, Oxford University Press, B.H. Blackwell, London 1913.
Sugalska I., Eugenika. W poszukiwaniu istoty niemieckiego totalitaryzmu, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań 2015.

Ilustracje

Teatr w starożytnej Sparcie – źródło: Wikimedia Commons
Mapa starożytnej Sparty – źródło: Wikimedia Commons
Likurg daje prawo Spartanom – źródło: Wikimedia Commons
Oględziny noworodków – źródło: Wikimedia Commons
Likurg, twórca ustroju i prawodawca Sparty – źródło: Wikimedia Commons
Likurg demonstruje zalety edukacji – źródło: Wikimedia Commons
Dziewczęta namawiają chłopców do walki – źródło: Wikimedia Commons

Zobacz też
Eugenika starożytna oraz kategorię Eugenika