Rodzaje uzasadniania naukowego: dowodzenie i sprawdzanie emp.

Rodzaje uzasadniania naukowego to dowodzenie oraz sprawdzanie empiryczne.
Uzasadnianie twierdzeń odbywa się na drodze odwołania się:

albo do ich założeń (tj. do ich racji), czyli twierdzeń, z których one wynikają, i wtedy mówi się o dowodzeniu,
albo do ich implikacji (konsekwencji, następstw), czyli twierdzeń, które z nich wynikają, i wówczas dochodzi się do sprawdzania empirycznego¹.

Podstawowe rodzaje uzasadniania naukowego

Główne rodzaje uzasadniania naukowego – jak widać na poniższym schemacie – to dowodzenie oraz sprawdzanie empiryczne.

Ogólny schemat uzasadniania twierdzeń naukowych

Dowodzenie jest podstawową metodą uzasadniania w naukach matematycznych (logice i matematyce), zwanych też tradycyjnie naukami formalnymi. Natomiast sprawdzanie empiryczne stanowi podstawową metodę uzasadniania zarówno w naukach przyrodniczych, jak i społecznych, a także praktycznych (stosowanych)².

Dowodzenie

Dowodzenie, to w zasadzie rozumowanie (wnioskowanie) dedukcyjne. Polega ono na uwierzytelnianiu prawdziwości danego twierdzenia, które nie zostało uznane jeszcze za prawdziwe na podstawie innych twierdzeń uznanych za prawdziwe, np. aksjomatów [zob. uwaga – na dole] wcześniej uznanych za prawdziwe.

Dowodzenie jest to proces myślowy polegający na rozwiązywaniu zadania, które domaga się, by pewne zdanie całkowicie dane w samym zadaniu wywnioskować ze zdań innych już uprzednio uznanych³.

Uzasadnianie w naukach matematycznych ma zatem – przynajmniej w przeważającej liczbie przypadków oraz w głównym swym postępowaniu – charakter dedukcyjny, ponieważ dowodzenie, to uzasadnianie dedukcyjne, które odznacza się niezawodnością. Taki charakter ma zarówno dowodzenie wprost, jak i dowodzenie nie wprost (apagogiczne)⁴. O jego dedukcyjności a zarazem niezawodności logicznej świadczy fakt, że wnioskowanie to przebiega zgodnie z kierunkiem wynikania: od racji (R) do następstwa (N). Zgodnie z logiką prawdziwość racji pociąga prawdziwość następstwa: R → N.

Dowodzenie wprost polega na uzasadnieniu, że dane twierdzenie wynika logicznie (tzn. zgodnie z prawami logiki) z twierdzeń uznanych wcześniej za prawdziwe, np. z aksjomatów.

Natomiast dowodzenie nie wprost polega na próbnym założeniu, że prawdziwe jest twierdzenie stanowiące zaprzeczenie twierdzenia dowodzonego oraz wykazaniu, że założenie to prowadzi do absurdu, czyli do logicznej sprzeczności (tzn. do dwóch twierdzeń sprzecznych ze sobą)⁵.

Sprawdzanie empiryczne

Sprawdzanie (empiryczne) nie jest procedurą wyłącznie myślową. Polega ono na uzasadnieniu danego twierdzenia w drodze konfrontacji prognozy z faktami empirycznymi (doświadczeniem). Twierdzenia oparte bezpośrednio na doświadczeniu uzasadnia się poprzez obserwację, pomiar lub eksperyment.

Obserwacja polega na dochodzeniu do sądów spostrzeżeniowych⁶.

Pomiar (nazywany też niekiedy obserwacją ilościową) przyporządkowuje obserwowanym przedmiotom liczby rzeczywiste, wyznaczające np. długość, odległość, wielkość masy itp.⁷.

Eksperyment jest to „zabieg polegający na wytworzeniu przedmiotu lub zjawiska w tym celu, by go obserwować, oraz na dokonaniu tej obserwacji”⁸.

Weryfikacja prognozy oznacza potwierdzenie sprawdzanego twierdzenia. Wnioskowanie przebiega tu w kierunku odwrotnym niż wynikanie, czyli od następstwa do racji: N R. Zatem sprawdzanie empiryczne ma charakter redukcyjny i jest procedurą logicznie zawodną, ponieważ prawdziwość następstwa (N) nie pociąga racji (R), lecz jedynie zwiększa jej wiarygodność (stopień konfirmacji)⁹.

Między dowodzeniem, a sprawdzaniem empirycznym zachodzą zatem trzy podstawowe różnice:

odwołanie się do racji logicznej lub do następstw empirycznych
charakter dedukcyjny lub redukcyjny (w szczególności indukcyjny)
niezawodność lub zawodność.

Uwaga

Aksjomat to sąd (zdanie) logiczny przyjmowany w danym systemie bez uzasadnienia ze względu na swą intuicyjną oczywistość lub prostotę. Z aksjomatów systemu wyprowadzane są na podstawie praw logiki wszystkie twierdzenia tego systemu. Prawdziwość aksjomatów gwarantuje, że dowodzone twierdzenia są także prawdziwe. [Zob. Słownik pojęć filozoficznych, W. Krajewski (red.), Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 1996, s. 12].

Literatura

Ajdukiewicz K., Język i poznanie, PWN, Warszawa 1965.
Grabowski M., Elementy filozofii nauki, Wyd. Mikołaja Kopernika, Toruń 1993.
Kmita J., Wykłady z logiki i metodologii nauk, PWN, Warszawa 1973.
Motycka A., Relatywistyczna wizja nauki. Wprowadzenie: filozoficzny spór o naukę, Wyd. Ossolineum, Wrocław, Warszawa 1984.
Popper K., Logika odkrycia naukowego, PWN, Warszawa 1977.
Such J., Problemy weryfikacji wiedzy, PWN, Warszawa 1975.