Pozytywizm i neopozytywizm w Szkole L-W
Filozofia

Pozytywizm i neopozytywizm w Szkole Lwowsko-Warszawskiej (SLW1)

Obrazek: Lwów przed 1924 r., widok z wieży ratusza
Pozytywizm i neopozytywizm w Szkole Lwowsko-Warszawskiej (i w ogóle w Polsce), to pierwszy, z trzech, wpis dotyczący rozważań, czy można mówić o programie Szkoły jako pokaźnym fragmencie klasycznie pojmowanego neopozytywizmu lub też nazywać go wprost “polskim neopozytywizmem”.

Program neopozytywistów, jeśli nawet nie wyznaczał jednoznacznie i zdecydowanie twórczości polskiej filozofii tego okresu w całości, to przynajmniej był obecny w teoriach znakomitej czołówki twórców deklarujących przynależność do SLW. Logiczno – analityczne i empiryczne nastawienie (co stanowiło główny rys neopozytywizmu, zwanego też logicznym empiryzmem), “zapuściło korzenie” na dość długo w filozofii polskiej, a niektóre trendy tego nurtu przetrwały nawet po dziś dzień.

Pod względem ideowym daje się zauważyć rozbieżność światopoglądową wśród twórców skupionych wokół Szkoły. Jednakże ich dorobek filozoficzny daje się zawrzeć (w przeważającej mierze) w obrębie logiki, semantyki, metodologii oraz filozofii analitycznej. Obok filozofów, do związku z tym ośrodkiem filozoficznym przyznają się przedstawiciele wielu dziedzin nauki, kultury i literatury.

Niekiedy można spotkać wypowiedzi, że nieuprawnione jest twierdzenie jakoby Szkoła Lwowsko-Warszawska miała neopozytywistyczny charakter. Że są to potoczne interpretacje programu Szkoły.

Wypowiedzi tego rodzaju wzbudziły moje zainteresowanie i stały się przyczynkiem do zwrócenia uwagi na profil Szkoły, na Jej główne założenia (i na to, czy jednoznacznie takie dają się wyodrębnić) oraz na ile te “potoczne” bądź “nieuzasadnione” interpretacje można uznać za prawdziwe. Dlatego w kilku akapitach przedstawię (w zarysie) niektóre z głównych założeń filozofii neopozytywistycznej (i jej poprzedniczki filozofii pozytywistycznej) oraz spróbuję “przymierzyć” do nich program Szkoły.

Pozytywizm

Pozytywizm i neopozytywizm w Szkole Lwowsko-Warszawskiej
August Comte, twórca  pozytywizmu

Termin pozytywizm, może występować w dwóch głównych znaczeniach.

  • W węższym, funkcjonuje w metodologii i filozofii oraz charakteryzuje się m.in. nominalizmem, fenomenalizmem, minimalizmem, i agnostycyzmem, a źródeł takiej postawy można doszukać się już u Francisa Bacona i Davida Hume’a.
  • W drugim znaczeniu – szerszym, oznacza prąd kulturowy ze znamionami pozytywistycznymi w wielu różnych przejawach życia społecznego, intelektualnego, kulturowego itd. I to drugie znaczenie wydaje się Barbarze Skardze właściwsze na określenie nazwą „pozytywizm”, a to pierwsze znaczenie proponuje zawrzeć w terminie „scjentyzm”1B. Skarga, O kilku problemach pozytywizmu polskiego, w: Skarga B. (red. naukowa), Polska myśl filozoficzna i społeczna, T. 2, Książka i Wiedza, Warszawa, 1975, s. 13..

Ogólne tezy pozytywistów, pozytywnie nastawionych do nauki, jako do tej, która zdolna jest zmieniać świat, dokonywać postępu cywilizacji – początkowo znalazły wielu zwolenników i naśladowców w Europie, w tym również i na terenach Polski. W wieku XIX, kiedy rozpętał się prawdziwy “bum naukowy”, pozytywizm ugruntował swoją pozycję.

Bardzo wielu wybitnych myślicieli, ludzi nauki, literatury, działaczy społecznych i politycznych uległo “czarowi poznawczemu” nauki, wierząc, że rozwikła ona wszystkie zagadki i zlikwiduje trapiące ludzkość bolączki. Zaczęło panować powszechne (w sensie większościowe) przekonanie, że tylko nauka opisuje adekwatnie świat. Zatem jedynie nauka może dostarczyć wiarygodnej wiedzy o otaczającej rzeczywistości.

Neopozytywizm

Pozytywizm i neopozytywizm w Szkole Lwowsko-Warszawskiej
Moritz Schlick

Dziewiętnastowieczny pozytywizm, zapoczątkowany przez Augusta Comte’a i antycypowany przez empirystów angielskich, znalazł kontynuację i rozwinięcie na początku XX wieku, wśród wybitnych wiedeńskich uczonych. Głównie matematyków, fizyków i logików. Objęcie katedry filozofii nauk indukcyjnych przez Moritza Schlicka w Wiedniu, w 1922 roku, datuje powstanie Koła Wiedeńskiego. W pełni uformowaną działalność Koła otwiera ukazanie się manifestu Wissenschaftliche Weltauffassung. Der Wiener Kreis, w 1929 roku. Dla porządku dodam, że niektóre popularne publikatory podają 1924 rok, jako początek działalności Koła Wiedeńskiego, co ma być jednocześnie zapoczątkowaniem nowego kierunku, zwanego neopozytywizmem. Obok Schlicka wybitnymi przedstawicielami neopozytywizmu są: Rudolf CarnapOtto Neurath,  Friedrich Waismann, Philipp Frank, Hans Hahn, Hans Reichenbach i inni.

Najważniejsze założenia nowego kierunku, to:

  • postulat stworzenia filozofii naukowej,
  • koncentracja na analizie metody naukowej oraz
  • budowanie fizykalnej jedności nauki.

Uściślając założenia ośrodka wiedeńskiego, można je przedstawić w kilku następujących grupach.

Po pierwsze

Program przedstawił sztywne kryterium demarkacji, kreśląc linię podziału między nauką a pozostałą twórczością człowieka. Należy więc oddzielić wiedzę naukową od wiedzy spekulatywnej (za taką uważano filozofię z metafizyką na czele i teologię). Jedynie poznanie empiryczne ma wartość naukową. Zatem wypowiedzi o rzeczywistości niepotwierdzone doświadczalnie, są pozbawione sensu.

Neopozytywiści odebrali filozofii status wiedzy o świecie, rezerwując go dla nauk empirycznych. Zadaniem filozofii natomiast powinno być jedynie wyjaśnianie pojęć i twierdzeń naukowych za pomocą logicznej analizy języka. To znaczy, filozofia ma być jedynie zastosowaniem logiki do badań nad nauką).

Po drugie

O prawdziwości lub fałszywości twierdzeń miała rozstrzygać metoda weryfikacji, oparta na indukcji. Fundamentem wiedzy naukowej są zdania protokolarne, uzyskane na podstawie obserwacji, a wyrażone w języku fizykalnym, co miało zapewnić wiedzy intersubiektywną sprawdzalność. Fizykalizm miał świadczyć o jedności wiedzy naukowej, poprzez wprowadzenie jednego uniwersalnego języka nauki (języka fizyki).

Po trzecie

Emotywizm (najkrócej): dotyczy znaczenia terminów i wypowiedzi etycznych, które zdaniem neopozytywistów niczego nie oznaczają, pełnią tylko funkcję ekspresyjną do wyrażenia emocji i wywołania analogicznej emocji u słuchacza, nie są w ogóle zdaniami w sensie logicznym, a zatem nie mogą być ani prawdziwe, ani fałszywe.

Nonkognitywizm (w metaetyce): wypowiedzi wartościujące nie mają znaczenia poznawczego, nie mogą być uznane ani za prawdziwe, ani za fałszywe, ponieważ nie ma empirycznych możliwości ich sprawdzenia.

Logiczni pozytywiści nie traktowali też poważnie filozofii moralnej, zakładając emotywizm i nonkognitywizm. Twierdzenia o wartościach (twierdzenia aksjologiczne) uważali za bezsensowne poznawczo, jako niedające się wyprowadzić z twierdzeń o faktach.

Postulat logicznych pozytywistów, aby porzucić większość znakomitych tematów, tradycyjnie przynależących do filozofii, a zająć się jedynie zagadnieniami logiki i metodologii, przeniknął poza granice Austrii i znalazł podatny grunt wśród angielskich analityków oraz niektórych niemieckich filozofów (Hansa Reichenbacha, Richarda Misesa), a także (a może przede wszystkim) w Szkole Lwowsko-Warszawskiej. Najczęściej o filozofach Szkoły mówiono “logicy polscy”. Być może dlatego, że w okresie międzywojennym bardzo często filozofię utożsamiano właśnie z logiką i metodologią. Taki charakter filozofii postulowali i prezentowali neopozytywiści w Europie i, tym samym, w Polsce.

Literatura
  • Andrzejewski B. i Kozłowski R. (red.), Słownik Filozofów Polskich, Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Poznań, 1999.
  • Buczyńska H., Koło Wiedeńskie. Początek neopozytywizmu, Wyd. Comer, Toruń 1993.
  • Buczyńska-Garewicz H., Neopozytywizm, s. 471–480, w: Z. Cackowski, J. Kmita, K. Szaniawski, P. Smoczyński (red.), Filozofia a nauka. Zarys encyklopedyczny, Zakł. Narod. im. Ossolińskich, Wrocław 1987.
  • Carnap R., Hahn H., Neurath O., Wissenschaftliche Weltauffassung. Der Wiener Kreis,  Artur Wolf Verlag, Wien 1929.
  • Carnap R., Filozofia jako analiza języka nauki, PWN, Warszawa 1969.
  • Comte A., Rozprawa o duchu filozofii pozytywnej, PWN, Warszawa 1973.
  • Kołakowski L., Filozofia pozytywistyczna, PWN, Warszawa 2003.
  • Pawlak Józef, (opr.), Neopozytywizm Rudolfa Carnapa i Hansa Reichenbacha, w: Kierunki filozofii współczesnej, cz. I, Zakł. Poligr.-Wydawniczy Pozkal, Inowrocław 1995.
  • Popper Karl, Logika odkrycia naukowego, PWN, Warszawa 1977.
  • Reichenbach Hans, Sukcesy i klęski empiryzmu, fragment książki Powstanie filozofii naukowej, Warszawa 1960, s. 79-100.
  • Skarga B., Comte, Wyd. Wiedza Powszechna, Warszawa 1970.
  • Skarga Barbara, O kilku problemach pozytywizmu polskiego, w: Skarga B. (red. naukowa), Polska myśl filozoficzna i społeczna, T. 2, Książka i Wiedza, Warszawa, 1975.

Iva Kalina, 22.06.2018

Ilustracje

Lwów przed 1924 r. – źródło: Wikimedia Commons
August Comte – źródło: Wikimedia Commons
Moritz Schlick – źródło: Wikimedia Commons

Zob. też: Szkoła Lwowsko-Warszawska (SLW2)
Neopozytywizm w Szkole Lwowsko-Warszawskiej, to fakt, czy mit? (SLW3)
Pozytywizm, neopozytywizm, materializm wobec ontologii (On3)
Neopozytywizm

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *